بیات های منطقه فارس قبل ازآمدن به منطقه فارس

 بیات های منطقه فارس قبل از آمدن به منطقه فارس

 

 همانطور که قبلا اشاره نمودم ایل بیات یکی از 24 ایلات

ترک اوغوز می باشد

که در زمان سلجوقیان به همراه دیگر ایلات ترک اوغوز تبار به

غرب رودخانه جیحون و فلات قاره ایران وارد شد

و بنا به دلایلی این طایفه دچار پراکندگی شد

و در نقاط مختلف پراکنده گردیدند اغلب طوایف ایلات بیات

به صورت مستقل به حیات خویش ادامه دادند مانند

بیات های منطقه ماکو ،

الیگودرز ، منطقه همدان ، اراک  و خراسان ، کرمان یا بیات های کشور

آذربایجان ، ترکیه ، شمال کشور عراق (کرکوک) و افغانستان

اما گروه اندکی از طوایف بیات در دیگر اتحادیه های ایلیاتی

جدید التاسیسی مانند اتحادیه ایلیاتی اینانللو ادغام شدند

بیات مستعلی بیگ :

 پس از فروپاشی ایل بیات دسته هایی از ایل بیات در نقاط مختلف

پراکنده شده اند و جمعیت زیادی از آن ها به سرزمین

آناطولی(ترکیه امروزی) رفته اند و از آنجا به سرزمین شام(سوریه) و

تعدادی هم به شمال عراق رفتند

بیات مستعلی بیگ زیرمجموعه طایفه بزرگ بیات شامی است

(بیات های سوریه) که جزو متحدین با ایل اینانلو(ایناللو) بودند

و همراه آنها کوچ می کردند و مدتی در منطقه حلب بودند و بعدها به

منطقه دیاربکر آمدند و در اوایل تشکیل صفویه وارد ایران شدند

در زمان شاه عباس اول صفوی به منظور حراست از پایتخت

جدید صفویه گروهی از آنان به اطراف اصفهان و جنوب ایران منتقل شدند

 گروهی در شمالغرب اصفهان یعنی مناطق فریدن ، چادگان ،گلپایگان و خوانسار

. گروهی در جنوب غرب اصفهان یعنی منطقه سمیرم  مستقر شدند

بیات های منطقه سمیرم چون بزرگ آنها در زمان شاه عباس اول صفوی ،

مستعلی بیگ بیات بوده است به بیات مستعلی  بیگ مشهور شدند

البته نکته جالبی دیگری که این مطلب را تایید می کند طرز تلفظ

کلمه " خدمت " است

چنان که میدانید کلمه" خدمت " از ریشه کلمه عربی " خدم "می باشد

چنانکه در زبان عربی و فارسی به یک صورت تلفظ می شود

اما پدربزرگم که از نسل قدیمی تر بود کلمه را به صورت

" خذمت " تلفظ می کرد جالب است که در کشور ترکیه هم این

کلمه را به صورت" خذمت " بیان می کنند

در سال 1204 هجری قمری در اثر حمله ارتش قاجار به منطقه کهرویه در سمیرم

که به جنگ کهرویه مشهور است تعداد

طوایف ترک حاضر در سمیرم دچار آسیب شده و تعدادی از افراد آنها کشته شد

و باعث  پراکندگی آنها گردید از جمله طایفه بیات مستعلی بیگ

بخشی از طایفه مستعلی بیگ مستقل باقی ماند اما گروه هایی از آن

به ایلات و طوایف دیگر پیوستند از جمله 

گروهی به ایل بختیاری پیوستند و لر زبان شدند که ساکن در ایذه هستند

گروهی به ایل سرخی در استان فارس ملحق شدند که قادر به تکلم زبان ترکی نیستند

گروهی به طایفه قرایی پیوستند که به بیات قرایی مشهور شدند

از جمله در مناطق استهبان ، نی ریز ،و بوانات و بیدزرد شیراز ، محله باسکول

حاج قنیر شیراز ، روستای گشنکان پایین تر از کفترک ساکن شدند

(نقل است حسین خان قرایی گروهی از آنها را با خود در حدود زمان ناصر الدین شاه قاجار

 به شرق استان فارس یعنی مناطق بوانات ، نی ریز و استهبان برد 

برای همین بین بیات های مستعلی بیگی که به طایفه قرایی پیوسته بودند جدایی افتاد

 و از طایفه قرایی مستقل شدند

که شامل بیات های مستقر در  بیدزرد شیراز ، محله باسکول

حاج قنیر شیراز ، روستای گشنکان پایین تر از کفترک ساکن می شوند)

گروه نیز به طایفه دره شوری ملحق شدند که به ایپکلو مشهور گشتند

گروهی نیز به طایفه کشکولی ملحق شدند که به بیات کشکولی شناخته می شوند

گروهی به تیره های ترک سکیز ، صفی خانی  پیوستند

بعدا باقی مانده طایفه بیات مستعلی بیگ که در سمیرم بودند

دو جنگ با تیره قرمزی و نره ای کردند که باعث شد

طایفه بیات مستعلی بیگ دیگر به سمیرم برنگردند 

اما جمعیت هایی از آنها  که در منطقه سمیرم بودند بعدا

به تیره نره ای و گروهی به طایفه نفرعراقی ملحق شدند

که  بیات نفر مشهور شدند)

 بیات آغ اولی :

 این طایفه از بیات ها در زمان عادلشاه افشار به ریاست صالح خان بیات

که به حکم بیگلر بیگی(استاندار منطقه فارس) برگزیده شده بود

از منطقه خراسان رهسپار شیراز شدند

امروزه طایفه بیات آغ اولی علاوه بر سکونت در محله بیات شیراز

و همچنین محله لب آب در شهر شیراز ساکن می باشند

 بیات بردی (کرمانلی بیات):

این گروه از بیات ها در زمان حافظ شیرازی و زمان جنگ بین حاکم کرمان و حاکم شیراز

به شیراز آمدند و در محله مسجد بردی(محله قصر الدشت) در  مجاورت مسجد بردی

ساکن شدند و اولین و قدیمی ترین گروه از بیات ها هستند که به شیراز آمدند

خیلی از بازماندگان آنها امروزه از گذشته خویش بی اطلاع هستند

به علت استقرار در مجاورت مسجد بردی به بیات بردی معروف شدند

بیات ترک یا بیات زند یا بیات شیراز؟

بیات ترک یا بیات زند یا بیات شیراز؟

این سوالی است که در ذهن اکثر اساتید و هنرجویان موسیقی سنتی

وجود دارد

در موسیقی سنتی بیات ترک یا بیات زند یا بیات شیراز نام آوازی در

دستگاه شور می باشد

در مطالب قبلی به معرفی طایفه بیات آغ اولی پرداختیم

و توضیح دادیم که در بافت قدیمی شیراز در

محله ای به نام خودشان یعنی محله بیات ساکن بوده اند

تعدادی از آن ها در زمان کریمخان زند در دربار او رفت و آمد می کردند

و در موسیقی هم تبحر داشتند

آواز بیات ترک از ابداعات آن ها می باشد

چون شیراز شهری بود که جمعیت عمده آن غیر ترک بودند اهالی شیراز

با تاکید به بیات ترک به ترک بودن آنها اشاره داشتند

و چون چندین طایفه از بیات ها در استان فارس وجود دارد به علت این

که در بین طوایف بیات موجود در استان فارس

فقط این طایفه ساکن شیراز بودند به بیات شیراز در میان

ترک ها مشهور گردیدند

همچنین به دلیل رفت و آمدی که به دربارکریمخان زند داشتند به بیات زند

هم مشهور می باشند

البته در جایی هم خوانده ام یکی از علت های نام گذاری آواز بیات ترک

به بیات زند این بوده است که خوانندگان طایفه بیات آغ اولی که آن زمان

به دربار کریمخان زند رفت و آمد داشتند این سبک جدید آواز را به

عنوان هدیه به کریم خان زند به بیات زند نامگذاری کرده اند

در واقع نام های بیات ترک یا بیات شیراز که بر این آواز گذاشته شده درست می باشد

در بحورالالحان فرصت شیرازی آمده است:

«بیات نام قبیله ای از قبایل ترکمن است و مقام بیات یا بیاتی

در موسیقی ایرانی و ترکی مقتبس از آهنگ های این قبیله است»

سبک آوازی بیات ترک چنان مورد استقبال قرار گرفت که خود تبدیل

به مکتبی در موسیقی شد و از آن آواز بیات اصفهان و...  و بیات تهران

منشعب شده است

لازم به ذکر است که به خاطره ای در این زمینه بپردازم

در سال 1395 گروه موسیقی ائلشن  در شیراز برنامه داشت

در شب اول اجرایشان شرکت داشتم

در اواسط برنامه نوازنده چیره دست کشور آذربایجان

بهبودآقا کیشی اف ایستاد وگفت من به علت آشنایی به آواز بیات شیراز از

حضور ترک ها در شیراز آگاه بوده ام و علاقمند بودم آن ها را ببینم

من در آن وقت بسیار احساس سربلندی کردم که  عموزادگان ما از

طایفه بیات آغ اولی نام بیات ها را در موسیقی بلند آوازه کرده اند

چنان که در خارج از مرزها باعث درخشیدن نام ایل بیات شده اند

بسیار برای بنده مشعوف کننده بود

در موسیقی ترکی به خوانندگان آواز سنتی آشیق می گویند

تعدادی از آشیق های بیات شامل هنرمندان زیر هستند :

1_ آشیق مرحوم فرج الله بیات از بیات های منطقه فارس

2_ آشیق مرحوم بالاخان دانش بیات از بیات های منطقه ساوجبلاغ

در نزدیکی کرج

3_ آشیق علی بیات از بیات های منطقه همدان

لازم به ذکر است دکتر محمد خالقی مقدم پژوهشگر بزرگ در زمینه اقوام ترک

کتابی به اسم  " آواز بیات ترک و موسیقی افشاری " را به چاپ رسانده است

بیات آغ اولی

بیات آغ اولی

 

آغ اولی صفتی عمومی است که برای ترکان بیاتی که در زمان سلسله های ترکمان

قاراقویونلو ، آغ قویونلو و اوایل سلسله صفویه از قلمرو امپراطوری عثمانی

وارد ایران شدند به کار می رود

فاروق سومر محقق تاریخ و فرهنگ ترکها می نویسد که

آغ بیات ها شاخه ای از ترکمان های حلب می باشند که به احتمال زیاد

در زمان آغ قویونلو به ایران مهاجرت کرده اند

جهت تشخیص طایفه قرا بیات از این گروه از بیات ها که هر دو عموزاده

و از قوم ترک بیات هستند و فقط در زمانهای متفاوت در ایران سکنی گزیدند

به قبیله اخیر الذکر " اوز بیات(بیات مطلق) " و یا " آغ بیات(بیات سفید)" می گفتند(1)

البته مهاجرت گروه هایی از بیات ها از قلمرو عثمانی به ایران در قبل از

ایجاد سلسله آغ قویونلو ها یعنی در زمان سلسله قارا قویونلوها

اثبات شده است

اوزون حسن آغ قویون لو در نامه ای به 

شاهزاده بایزید در سال 1470م/874 قمری می نویسد :

" بیات ها و اوغوزهای ساکن حدود تالن به دولت ، پناه آورده و نجات یافتند "

تالن(تالین) منطقه ای در کشور ارمنستان امروز است

این گروه از بیات ها در زمان قارا قویونلوها وارد ایران شده

و متحد با قارا قویونلوها بودند(2)

همچنین گفته شده که جمعی از آنان (که بیاضی و بیات خوانده شده‌اند) در

قراچه‌داغ (ارسباران) می‌زیستند و در 861ق/1457م در جنگ میان قراقویونلوها و

آق‌قویونلوها شرکت داشتند(3)

پس ترکان بیات  از قلمرو عثمانی در دو مرحله در بازه زمانی

سلسله قارا قویونلو تا صفویه وارد ایران شدند

اولین گروه در زمان حکومت قارا قویونلو و ساکن در ارمنستان گردیند

دومین گروه در زمان آغ قویونلو و ابتدای سلسله صفویه

اکثریت جمعیت بیات ها در قبل از شاه عباس اول صفوی

در اطراف کزاز و کره رود واقع در جنوب شرقی همدان سکونت داشتند

و جمعیت آنان از ده هزار چادر تشکیل می شد شاه عباس بیات ها را پراکنده ساخت(4)

پس اکثر بیات های منطقه آذربایجان و قفقاز به بیات آغ اولی مشهور هستند

و بیات های آغ اولی یا همان آغ بیات ها بیات هایی هستند که از مناطق تحت تسلط

سلسله عثمانی وارد ایران شدند

بیات های آغ اولی از دو شاخه قوم ترک بیات

 یعنی روملو بیات( بیات های منطقه آناطولی - ترکیه)

و شاملو بیات(بیات های منطقه شام - سوریه) تشکیل شده اند

در ادامه به بررسی طایفه ای از بیات ها خواهیم پرداخت که هنوز بعد از چند قرن

صفت آغ یا آغ اولی را بر اسم خود دارد این گروه از بیات ها که جمعیت اندکی دارند

در منطقه فارس در ایران و در شهر شیراز زندگی می کنند

این طایفه از بیات ها در زمان عادلشاه افشار به ریاست صالح خان بیات

که به منصب بیگلر بیگی(استاندار منطقه فارس) برگزیده شده بود

از منطقه خراسان رهسپار شیراز شدند صالح خان پیش از آن از سرداران بزرگ

نادرشاه افشار بود(رجوع شود به فارسنامه ناصری)

(مرعشی صفوی ص 121 / کلانتر ص 48 / فسایی ج 1 ص 583-596)

طایفه بیات آغ اولی در بافت قدیم شیراز در نزدیکی حرم حضرت شاهچراغ(ع)

سکنی گزیده  و محله ای به نام بیات تشکیل دادند

که هنوز نام آن محله  به محله بیات مشهور است

و تا چند دهه قبل هنوز در این محله نوادگانشان ساکن بودند

و چند خانه تاریخی از آن ها در فهرست میراث ملی ثبت شده است 

تعدادی از آن ها نیز در محله لب آب شیراز ساکن گردیدند

نام اصلی این طایفه بیات آغ اولی ( خانه سفیدی) می باشد

اما به دلیل چندین قرن سکونت در شیراز به "بیات شیراز"

و به دلیل خدمت تعدادی از افراد این طایفه در دربار حکومت

زند به "بیات زند" هم مشهور می باشند و گروهی از آنان

در هنر موسیقی هم تبحر داشتند لازم به گفتن است که

 آواز بیات ترک که به بیات شیراز هم معروف است

از نو آوری های این طایفه در دنیای موسیقی می باشد

بیشتر آنان در گذشته به خرید و فروش اسب می پرداخته اند

اما گروهی از آنان نیز به موسیقی مشغول بودند و در دربار

کریمخان زند به اجرای موسیقی می پرداخته اند

امروزه طایفه بیات آغ اولی علاوه بر سکونت در محله بیات شیراز

 همچنین در محله لب آب در شهر شیراز نیز ساکن هستند

از کارهای عمرانی که صالح خان در شیراز انجام داد ایجاد دیوار دفاعی

در اطراف شهر شیراز بود

در پایان گفتن این نکته بسیار ضروری می باشد که در بعضی منابع

مربوط به ایلات ترک به گروهی از بیات ها اشاره شده است که به 

آغ بیات مشهور هستند در این مورد دیده شده که 

اشتباهی صورت گرفته است

 توجه نکرده اند که کلمه آغ بیات در واقع خلاصه عبارت

" بیات آغ اولی " می باشد و بجای مختصر نویسی بهتر بود

این عبارت را کامل می نوشته اند

در واقع عبارت " بیات آغ اولی " در کنار  عبارت " بیات قارا اولی "

معنا پیدا می کند

همانطور که قبلا توضیح داده ام در زمانی که نادرشاه افشار

نایب السلطنه شاه طهماسب دوم صفوی بود و عملا بجای

او حکومت را اداره می کرد و هنوز اعلام پادشاهی نکرده بود

در لشکرکشی که به شمال عراق داشت جمعیت زیادی

از ترکان بیات را که در شمال عراق ساکن شده بودند

از آنجا کوچ می دهد( هنوز هم در شمال عراق

جمعیت زیادی از ترکان بیات زندگی می کنند 

در کشور عراق به ترکها ، ترکمان گفته می شود )

و تعدادی را در ساوه ( استان مرکزی) ، 

ساوجبلاغ و اطراف تهران و تعدادی را

در منطقه سرولایت نیشابور اسکان می دهد

این گروه از بیات ها به " بیات قارا اولی " مشهور شدند 

و این جابجایی ، بزرگترین کوچ در میان ایلات ترک بود 

که به فرمان نادرشاه افشار در آن دوره زمانی صورت گرفت

از آنجایی که بعضی از این مناطق قبل از آمدن

بیات های قارا اولی دارای جمعیت های دیگری از

ترکان بیات بودند مانند بیات های کزاز و کرهرود

( اراک) که در زمان شاه عباس اول صفوی حضور آنها

در آنجا ثبت شده است و نسبت به بیات های ساوه

که توسط نادرشاه افشار در آنجا اسکان داده شدند

قدیمیتر هستند

و همچنین هر دو گروه این بیات ها در نزدیکی هم قرار داشتند

برای اینکه دیگر ایلات ترک در شناخت آنها دچار اشتباه

نگردند به بیات های قدیمیتر مستقر شده در آن مکان ها

" بیات آغ اولی " می گفتند

به همین دلیل است که تا قبل از ثبت عبارت 

" بیات قارا اولی " ما در هیچ منبع تاریخی عبارت

" بیات آغ اولی " را مشاهده نمی کنیم 

ولی علت این نامگذاری در مورد این طایفه متفاوت می باشد

چون قبل از آن ها بیات های قارا اولی از منطقه خراسان در زمان 

نادرشاه افشار به اطراف شیراز منتقل گردیده بودند و این طایفه نیز

بعدا در زمان عادلشاه افشار از منطقه خراسان رهسپار شیراز گردیدند

برای این که با هم اشتباه گرفته نشوند توسط ترکان به

بیات آغ اولی معروف شدند

و این احتمال هم وجود دارد که بیات های آغ اولی

در اصل از بیات های قارا اولی باشند که به منطقه خراسان

منتقل شده بودند 

در کتاب تاریخ بیات نوشته نادر بیات به تفصیل

در مورد آنان توضیح داده شده است

منابع :

1-

(نقش ترکان آناطولی در تشکیل و توسعه دولت صفوی نوشته فاروق سومر

 ترجمه دکتر اشراقی و دکتر امامی/ص 230)

(اوغوزها ص 222-237)

2-
Woods J.E. The Aqquyunlu clan, Confederation, empire -Chicago,
1976, p. 39-40

 3-
(همو، 263، 265، 273؛ سومر، اغوزلار، 225)

4-

(نقش ترکان آناطولی در تشکیل و توسعه دولت صفوی نوشته فاروق سومر

 ترجمه دکتر اشراقی و دکتر امامی/ص 230)