نقش طایفه بیات مستعلی بیگ در رفع فتنه علیه دولت افشاریه

بسم الله الرحمن الرحیم

نقش طایفه بیات مستعلی بیگ در رفع فتنه علیه دولت افشاریه

نوشته محمدرضا احمدی

این مقاله به توصیه مرحوم دکتر الف . الف هدیه شد به پیشگاه جناب ابوذر غفاری

صحابه بزرگ پیامبر اسلام(ص) و صحابه امیرالمومنین حضرت امام علی بن ابیطالب(ع)

مردی که نماد اندیشه گرایی در اسلام است که همانا اندیشه ، بزرگ نعمت الهی

به بشریت است ، فانوسی درخشان در شب ظلمت و شمشیری است بران

طایفه ترکمان بیات مستعلی بیگ بخشی از ایل ترکمان بیات در منطقه اصفهان است

که در زمان شاه عباس اول صفوی به هنگام انتقال پایتخت صفویه به اصفهان ،

به عنوان نیروی جنگی قزلباش و برای حفاظت از پایتخت صفویه در برابر هجوم مهاجمان

به عنوان سپر دفاعی و گارد حفاظتی پایتخت صفویه

در شمالغرب اصفهان(مناطق فریدن و چادگان) و جنوبغرب اصفهان یعنی منطقه سمیرم

مستقر شدند(1)

(قزلباش عنوان نظامی نیروهای ارتش امپراطوری ترک صفوی بوده است)

اینان در واقع بخشی از جمعیت عظیم ایل بیات هستند که ییلاقشان

از زنجانرود شروع و به غرب زنجان امتداد یافته تا بیجار در کردستان ختم میشد

و قشلاقشان از شرق و جنوب شرق همدان شروع تا اراک امروزی(کزاز و کرهرود) و اطرافش ختم می شود(2)

که شاه عباس اول صفوی گروهی از آنان را با انتقال پایتخت صفویه به اصفهان ،

به اطراف اصفهان منتقل کرد

بیات هایی که به منطقه سمیرم منتقل شدند ریاستشان را مستعلی بیگ بیات به عهده داشته است

به همین دلیل به بیات مستعلی بیگ مشهور شدند

دکتر عیسی شجاعی از اساتید تاریخ نیز در کتاب از خراسان تا تختگاه اصفهان

که در رابطه با طایفه چوله که نماینده قانونی و حاکم دولت صفویه در سمیرم بودند

در باب معرفی دیگر طوایف مستقر در سمیرم در عهد صفویه نیز نام مستعلی بیگ بیات را

به عنوان بزرگ طایفه بیات سمیرم آورده است(3)

طایفه بیات مستعلی بیگ که ییلاقشان سمیرم بود برای قشلاق

به اطراف شیراز میرفتند

اما با سقوط دولت صفویه و هرج و مرج تسلط افغانها در قلمرو صفویه باعث شد

بزرگ مردی از ایل ترکمان افشار یعنی نادرشاه افشار بپاخیزد و درصدد رفع فتنه آشوب

افغانها برآید که با برگرداندن آرامش بر قلمرو صفویه و سرکوب افاغنه ،

بعد از مدتی اقدام به ایجاد سلسله افشاریه کرد

با تسلط افشاریان بر منطقه فارس ، میرزا محمدحسین حسینی شریفی

از خاندانهای مطرح سادات در منطقه فارس به مقام والی فارس

و نماینده دولت افشاریه تعیین شد (4)

از ایراداتی که به نادرشاه افشار وارد است عدم توجه وی

به تقویت نیروهای نظامی دولت افشاریه در نقاط مختلف امپراطوری افشاریان بود

بعد از ترور نادرشاه افشار ، زمینه برای هرج و مرج در نقاط مختلف قلمرو افشاریان

پدید آمد

از جمله حاکم منطقه لار ، محمدعلی بیگ گرجی در صدد شورش در منطقه فارس

برآمد ؛ میرزا محمدحسین حسینی شریفی حاکم منطقه فارس و نماینده دولت افشار

در منطقه فارس که از کمبود نیروی نظامی رنج میبرد

برای رفع فتنه حاکم لار که قصد تسلط برشیراز را داشت متوسل

به دو طایفه قزلباش بیات مستعلی بیگ و قراچلو می شود

شرح این ماوقع در کتاب روزنامه میرزا محمد کلانتر فارس آمده است

میرزا محمد کلانتر که برادرزاده حاکم منطقه فارس و دست راست وی

در امور حکومتی است در کتاب خود گزارش این واقعه را چنین بیان میکند

که به نثر امروزی بازگردانی کردم :

در ورود حقیر (منظور میرزا محمدکلانتر ، برادرزاده حاکم افشاری منطقه فارس) به شیراز معلوم شد که

محمدعلی بیگ گرجی حاکم لار بنای شورش دارد و با قوای خود و متحدانش

قرار گذاشته اند حاکم افشاری منطقه فارس و بزرگان قزلباش را

مثل صفی خان سلطان بیات و برادرش بیکعلی آقا بیات(از طایفه بیات مستعلی بیگ)

و محمدرضاخان قراچلو(از طایفه قراچلو) را به مهمانی برده و

به قتل حاکم افشاریه در منطقه فارس و روسای قزلباشان اقدام کنند

و شهر شیراز را غارت کرده و به اهداف خود برسند

و چون از این جریان مطلع شدم در خیمه عطاخان ساکن گردیدم

پیکی از محمدعلی بیگ گرجی به خیمه آمد و گفت :

چرا خلف وعده کردید و برای مهمانی نیامدید ظهر است ، تشریف بیاورید

سران قزلباشان(روسای طوایف بیات مستعلی بیگ و قراچلو)

به پیک جواب دادند :

مهمانی امروز را متوقف کنید که آمدن امروزمان منتفی است

محمدرضاخان قراچلو که انسان زیرک و متفکری بود

میدانست با ترور محمدعلی بیگ گرجی حاکم لار این فتنه در نطفه سرکوب خواهد شد

به من گفت امشب محمدعلی بیگ گرجی را به قتل می رسانم

شما در شهر اموال محمدعلی بیگ گرجی را ضبط کنید و خاطر جمع باشید

که من به فضل خداوند با شما متحدم ،

و آزاری از سپاه حاکم لار نخواهید دید که آنها مردمان عاقلی هستند

و می دانند که از عهده قزلباشان(طوایف بیات مستعلی بیگ و قراچلو) بر نمی آیند

(جنگجویان ترکمان قزلباش به شجاعت ، سلحشوری و بیرحمی

در خاورمیانه مشهور بودند ، هر جنگاوری از شنیدن نام قزلباش در مقابلش

زانوهایش از ترس سست می شد)

حاکم افشاریه در منطقه فارس نیز به حرف محمدرضاخان قراچلو عملکرده

اموال محمدعلی بیگ گرجی را در شهر ضبط کرد

و محمد علی بیگ گرجی توسط محمدرضاخان قراچلو ترور و کشته شد(5)

و پیش بینی محمدرضاحان قراچلو درست شد

با کشته شدن محمدعلی بیگ گرجی حاکم لار فتنه از بین رفت

و سپاه وی که از قزلباشان(طوایف بیات مستعلی بیگ و قراچلو) میترسیدند

هیچ اقدامی نکردند

بدین ترتیب از یک جنگ خونین جلوگیری شد و مردم مسلمان شیراز

در امان ماندند

حاکم افشاریه در منطقه فارس نیز، مقدار زیادی از اموال ضبط شده

از محمدعلی بیگ گرجی را به پاس حمایت ترکمانان قزلباشان از نماینده دولت افشاریه ،

به قزلباشان(طوایف بیات مستعلی بیگ و قراچلو) داد

سپس میرزا محمدکلانتر برادرزاده حاکم افشاریه در منطقه فارس

و نماینده وی در امور حکومتی ،

طوایف بیات مستعلی بیگ و قراچلو را به احترام حمایتشان از دولت افشاریه

در مسیر ییلاقشان به سمیرم همراهی کرد و تا منطقه آسپاس

که در مسیر ییلاق این طوایف به سمیرم بوده است به بدرقه آنان آمد (6)

و طوایف بیات مستعلی بیگ و قراچلو از آسپاس عازم ییلاقشان

در سمیرم شدند(7)

چند ماه بعد با به حکومت رسیدن عادلشاه افشار (بعد از مرگ نادرشاه افشار)

گروهی دیگر از ترکمانان قزلباش بیات به ریاست صالح خان بیات از خراسان عازم

شیراز شدند و عهده دار حکومت شیراز گردید که این طایفه به بیات آغ اولی / آق اولی

در شیراز مشهور هستند(8)

( محله بیات شیراز متعلق به طایفه بیات آغ اولی / آق اولی مربوط به آنان است

و منزل صالح خان بیات نیز در آن واقع است)(9)

بدین ترتیب حکومت افشاریان در منطقه فارس به اتکای

دو طایفه بزرگ از ایل بیات ، طایفه بیات مستعلی بیگ و طایفه بیات آغ اولی / آق اولی

ادامه و تحکیم یافت

(لازم به ذکر است ییلاق طوایف بیات مستعلی بیگ و قراچلو از عهد صفویه

در منطقه سمیرم بوده بعد از حمله ارتش قاجارها به سمیرم در سال 1204 هجری قمری

بعضی از طوایف و ایلات قدیمی دچار پراکندگی شده و یا برای همیشه منطقه را ترک کردند

مانند طایفه بیات مستعلی بیگ و بهارلوها که بهارلوها برای همیشه سمیرم را ترک کردند

اما طایفه بیات مستعلی بیگ دچار پراکندگی جمعیت شده و گروهی از آنان نیز به

ایلات و طوایف دیگر ملحق شدند

و اکثرا دیگر به سمیرم بازنگشتند اما گروهی از آنان در سالهای بعد به سمیرم برگشتند

که آنها نیز بعدا به علت کاهش شدید نیروی نظامی توانایی دفاع از املاک خویش را نداشته

و در جنگ با ایل تازه تاسیس قشقایی دیگر به سمیرم بر نگشتند

امروزه معدودی از خانوارهای طایفه بیات مستعلی بیگ هنوز در منطقه سمیرم و شهرضا حضور دارند

اما طایفه قراچلو به نسبت بقیه طوایف قزلباش سمیرم خیلی بهتر توانست ساختار خود را حفظ کند

و هنوز جمعیت زیادی از آنها در سمیرم حضور دارند و املاک خود را حفظ کردند

در اواخر دوره نادرشاه افشار ریاست طایفه بیات مستعلی بیگ را بر طبق متن ،

صفی خان سلطان بیات به عهده داشته است

او فرزند مرادقلی آقا و نوه خان احمد بیات

(جد اعلای شاخه خان احمدی از طایفه بیات مستعلی بیگ بوده است)

و بعد از پدربزرگ خود یعنی خان احمد بیات دومین رییس از روسای طایفه

بیات مستعلی بیگ است که دارای مقام خانی است و در اسناد دوره افشاریه

نام وی آمده است لازم به ذکر است نظام طبقاتی و القابی خاصی

از دوره صفویه شکل گرفت که روسای ایلات و طوایف

با تعیین دولتهای ترک می توانستند از القابی همچون

خان ، بیگ ، آقا و ... استفاده کنند و مقام خانی عالی رتبه ترین

مقام اعطایی به روسای ایلات و طوایف ترکمان قزلباش بوده است (10)

مقام خانی ، خان احمد بیات در زمان سلطنت شاه عباس دوم صفوی

و شاه سلیمان صفوی در اسناد دوره صفوی مورد تایید قرار گرفته است(11)

و مقام خانی نوه وی یعنی صفی خان سلطان بیات

در نوشته های میرزا محمد کلانتر فارس عامل اجرایی حاکم دولت افشار در منطقه

فارس مورد تایید قرار گرفته است)

نویسنده محمدرضا احمدی

گروه فرهنگ و تاریخ ایل بیات (بایات)

منابع :

1- (ملاجلال الدین محمد منجم یزدی ، تاریخ عباسی یا روزنامه ملاجلال(تهران : وحید ، 1366) ، ص 201)

/کتاب اصفهان نوشته دکتر لطف الله هنرفر صفحه 56

2- (نقش ترکان آناطولی در تشکیل و توسعه دولت صفوی نوشته فاروق سومر

مترجمین دکتر اشراقی و دکتر امامی / ص 230)

3- کتاب از خراسان تا تختگاه اصفهان نوشته دکتر عیسی شجاعی برجوئی ص 144

4- کتاب روزنامه میرزا محمد کلانترفارس / از انتشارات کتابخانه سنائی کتابخانه طهوری/

بهمن 1362 / مقدمه ناشر

5- کتاب روزنامه میرزا محمد کلانترفارس / از انتشارات کتابخانه سنائی کتابخانه طهوری/

بهمن 1362 / ص 29 ، 30 ، 31

6- کتاب روزنامه میرزا محمد کلانترفارس / از انتشارات کتابخانه سنائی کتابخانه طهوری/

بهمن 1362 / ص 31

7- کتاب از خراسان تا تختگاه اصفهان نوشته دکتر عیسی شجاعی برجوئی ص 146 و 147

/ ایلات و طوایف ترک نوشته مظفر قهرمانی

8- (مرعشی صفوی ص 121 / کلانتر ص 48/ فسایی ج 1 ص 583-596)

( فارسنامه ناصری جلد اول ص 569) / (روزنامه کلانتر ص 31)

(فارسنامه ناصری جلد اول ص 570)

9- ایلات و طوایف ترک نوشته مظفر قهرمانی ص 192 پی دی اف

10- کتاب از خراسان تا تختگاه اصفهان نوشته دکتر عیسی شجاعی برجوئی ص 29

11- کتاب از خراسان تا تختگاه اصفهان نوشته دکتر عیسی شجاعی برجوئی ص 146 و 147