(رییسان)روسای ایل بیات(بایات) در اسناد تاریخی ثبتی و منابع تاریخی در جغرافیای ایران

(رییسان)روسای ایل بیات(بایات) در اسناد تاریخی ثبتی و منابع تاریخی در جغرافیای ایران

بسم الله الرحمن الرحیم

این مقاله تقدیم میگردد به روح والای (رییسان)روسای ایل بیات(بایات) :

در این مقاله به معرفی روسای ایل ترک بیات در اسناد ثبتی تاریخی می پردازیم

برای بررسی راحت تر روسای ایل ترک بیات(بایات) بر اساس اسناد تاریخی ثبتی

و منابع تاریخی ، باتوجه به اینکه ایل بیات در چند حوزه جغرافیایی مشخص دارای پراکندگی 

و تراکم جمعیت است و ریاست بر بیات ها در بین آنان در طول چند نسل

بر اساس اسناد مهم تاریخی پیوسته بوده ،

از این  لحاظ روسای ایل بیات(بایات) را به چند گروه تقسیم می نماییم

(لازم به ذکر است از کلمه روسا(رییسان) استفاده شده چون روسای ایل بیات 

که در تعامل با دولت های ترک بودند القابشان باید تایید دولتهای ترک انتخاب میشد

و هر لقب جایگاه و مقام و کارد خاصی نزد دولت های مذکور داشته است

چون القاب برای(رییسان) روسای ایل بیات دارای تنوعی چون

خان ، سلطان ، بیگ و آقا بوده است در مقاله تحت عنوان کلی (رییسان) روسای ایل بیات

نام برده می شوند، اینان روسای اصلی و قانونی ایل بیات(بایات) هستند بر اساس

احکام سلسله های ترک)

1) روسای بیات های خراسان :

بیات های خراسان از دوره تیموری تا اواسط دوره قاجار در تاریخ خراسان

نقش مهمی داشتند حضور بیاتهای خراسان در نقش نیروهای جنگی

حکومت گورکانیان تیموری تا اوسط قاجار در منابع تاریخی ذکر شده است

اما به دلیل عدم ثبت دقیق از تاریخ طوایف ترک منطقه خراسان

از نام روسای بیات های خراسان تا آغاز دوره صفوی بیخبریم

از آنجا که در دوره صفوی به ثبت تاریخ صفویه اهمیت خاصی میدادند

و اسناد فراوانی از آن دوره باقی مانده است نام روسای ایل بیات در منطقه خراسان

که هم ریاست بر بیات های خراسان و هم حکومت آن مناطق را همزمان با هم داشتند

به شرح زیر است :

1_ بابا الیاس بیات : 

بنا به نوشته افضل التواریخ،

در حدود سال 933ق/1527م بابا الیاس بیات حاکم نیشابور و رییس بیات های خراسان بوده است (1)

2_ محمود سلطان بیات :

محمود سلطان بیات فرزند بابا الیاس رییس بیات ها در خراسان

در زمان شاه عباس اول صفوی و همچنین حاکم نیشابور ، اسفراین و سبزوار بود

که درحمله عبدالمومن خان ازبک به خراسان کشته شد(2)

3_ محمد سلطان بیات :

محمد سلطان بیات در زمان شاه عباس اول صفوی رییس بیات های خراسان

و همچنین حاکم نیشابور ، اسفراین و سبزوار بود(3)

وی فرزند بابا الیاس بیات و برادر محمود سلطان بیات حاکم پیشین در آن مناطق بود

که بعد از مرگ برادرش محمود سلطان بیات به مقام او منصوب شد(4)

4_ بیرام(بایرام) علی سلطان قره بیات :

بیرام(بایرام) علی سلطان قره بیات بعد از مرگ محمد سلطان بیات به سمت

رییس بیات های خراسان و حاکم نیشابور ، اسفراین  و سبزوار منصوب گردید(5)

5_ ابراهیم خان بیات :

فرزند بیرامعلی خان بیات بعد از پدرش حاکم نیشابور و رییس بیات های خراسان شد(6)

6_ محمدرحیم خان بیات :

بعد از برادرش ابراهیم بیات ، رییس بیات های خراسان و حاکم نیشابور شد (7)

7_ فتح علی خان بیات :

فرزند محمدرحیم خان بیات که بعد از پدرش 

رییس بیات های خراسان و حاکم نیشابور

در زمان شاه سلطان حسین صفوی و شاه طهماسب دوم صفوی شد (8)

8_ حسن خان بیات :

رییس بیات های خراسان و حاکم نیشابور پس از فتح علی خان بیات شد(9)

9_ عباس قلی خان بیات :

فرزند حسن خان بیات بود که بعد از پدرش

در انتهای دروان افشاریه رییس بیات های خراسان و حاکم نیشابور گردید

بعد از ایجاد پادشاهی در افغانستان احمد شاه درانی(ابدالی)

پادشاه افغانستان شهر نیشابور را تصرف کرد ولی عباس قلی خان بیات را

دوباره والی نیشابور کرد(10)

10_ حسن خان بیات :

حسن خان بیات ولد عباسقلی خان بیات حاکم نیشابور و رییس بیات های خراسان شد(11)

11_ جعفر خان بیات :

جعفر خان بیات فرزند عباس قلی خان بیات بعد از برادرش

رییس بیات های خراسان و حاکم نیشابور بود(12)

12_ علیقلی خان بیات :

علیقلی خان بیات  ، رییس بیات های خراسان و

حاکم شهر نیشابور تا اوایل سلطنت فتحعلی شاه قاجار است

او فرزند جعفرخان بیات بود (13)

13_ امام وردی خان بیات :

در آغاز سلطنت ناصرالدین شاه قاجار به سمت

رییس بیات های خراسان و حاکم نیشابور منصوب شد

او آخرین حاکم نیشابور از بیات ها و آخرین رییس بیات های خراسان بود(14)

2) روسای بیات های منطقه زنجان _ همدان_ اراک  :

جمعیت زیادی از ایل بیات از دوره شاه طهماسب در مناطق فوق حضور داشتند

بر خلاف بیات های خراسان که از دوره تیموری ساکن شدند

بیات های مناطق زنجان_همدان_اراک زندگی کوچ نشینی داشته 

و ییلاقشان از از زنجانرود شروع به غرب زنجان امتداد یافته تا بیجار

در استان کردستان امروزی ختم می شد(15)

و قشلاقشان از شرق و جنوب شرق همدان شروع تا 

اراک امروزی(کزاز و کرهرود) و اطرافش ختم میشد

آنان از دوره شاه طهماسب صفوی تا اوایل قاجار زندگی کوچ نشینی داشته

و بین ییلاق و قشلاقشان کوچ میکردند و رفته رفته شروع به اسکان کردند

روسای بیات های مناطق زنجان_همدان_اراک

در بعضی مواقع علاوه بر ریاست بر ایل بیات

از طرف دول ترک هم زمان حکومت بر بعضی مناطق را نیز برعهده داشتند

اسامی آنان بر اساس اسناد ثیتی و منابع مکتوب تاریخی به شرح زیر است :

1_ حاج اویس بیگ بیات :

رییس بیات ها در حوزه زنجان_همدان_اراک امروزی(کزاز و کرهرود) و اطرافش

در زمان شاه اسماعیل دوم صفوی بود(16)

2_ سلطان علی بیگ بیات :

رییس بیات ها در حوزه زنجان_همدان_اراک امروزی(کزاز و کرهرود) و اطرافش

در زمان شاه محمدصفوی و از مقامات عالی رتبه دربار صفوی بود(17)

3_ اغورلوسلطان بیات : 

رییس بیات ها در حوزه زنجان_همدان_اراک امروزی(کزاز و کرهرود) و اطرافش

 در زمان شاه عباس اول صفوی بود(18)

4_ شاهقلی سلطان بیات :

رییس بیات ها در حوزه زنجان_همدان_اراک امروزی(کزاز و کرهرود) و اطرافش

در زمان شاه عباس اول صفوی بود(19)

5_علینقی خان بیات : علینقی خان بیات ملقب به نظام لشکر و صمصام الملک یکی از بزرگترین

مالکان در منطقه اراک و از سرداران ناصرالدین شاه قاجار 

و آخرین رییس بیات های حوزه زنجان_همدان_اراک امروزی(کزاز و کرهرود) و اطرافش بود(20)

3) روسای بیات های طایفه بیات مستعلی بیگ موسوم به 

بیات های منطقه سمیرم :

بیات های سمیرم که اصالتا از بیات های منطقه

زنجان_همدان_اراک هستند که در زمان شاه عباس اول صفوی

به عنوان نیروی قزلباش محافظ پایتخت صفویه 

به جنوب اصفهان یعنی منطقه سمیرم منتقل شدند

چون ریاست آنان را مستعلی بیگ بیات به عهده داشت

به بیات مستعلی بیگ مشهور شدند(21)

اینان نه تنها روسای طایفه بودند بلکه چون بیات های مستعلی بیگ

از نیروهای قزلباش صفوی بودند روسای قزلباشان بیات هم لقب میگیرند

اسنادی تاریخی موجود است که نام روسای آنان بعد از مستعلی بیگ بیات

به شرح زیر آمده است :

1_ خان احمد بیات :

قدیمترین اسناد ثبتی تاریخی متعلق به ایل بیات در مناطق فارس و اصفهان متعلق به

طایفه بیات مستعلی بیگ است(دوره صفوی)(22)

و معروفترین رییس بیات ها درمناطق اصفهان و فارس از لحاظ جایگاه طبقاتی در عهد صفویه

خان احمد بیات بوده است به گواه اسناد تاریخی مورد تایید طایفه چوله

که حاکم قانونی و نماینده دولت صفوی در سمیرم بوده اند(23)

وی معاصر با شاه عباس دوم صفوی و شاه سلیمان صفوی بوده است

در نظام حکومتی ایران عصر صفوی ، خان در بالاترین مرتبه قرار میگرفت(24)

(در طایفه بیات مستعلی بیگ ، نوادگان خان احمد بیات

با توجه به رسوم ایلات ترک که در طایفه یا ایل شاخه ای به اسم

مطرح ترین رییس ایل و طایفه ایجاد میکردند اقدام به ایجاد شاخه خان احمدی

در طایفه بیات مستعلی بیگ کردند طایفه بیات مستعلی بیگ به دلیل جنگهای مختلف

به تدریج دچار تجزیه و پراکندگی شد که امروزه در اکثر نقاط استان فارس ،

اصفهان ، چهارمجال و بختیاری ، کهگیوله و بویر احمد و خوزستان دچار پراکندگی شدند

اما بطور خاص نوادگان خان احمد بیات اکثرا در منطقه تاریخی سعدیه شیراز ،

سربیشه و بیدزرد در باشت گچساران پراکنده شده و اکثرا با نام خانوادگی احمدی و خان احمدی

شناسنامه گرفته اند بنده نویسنده این مقاله نیز از نوادگان خان احمد بیات هستم)

2_ مرادقلی آقا بیات :

فرزند خان احمد بیات و بعد از پدرش رییس طایفه بیات مستعلی بیگ

در عهد شاه سلطان حسین صفوی بر اساس اسناد دوره صفوی بوده است(25)

3_ بیکعلی آقا بیات :

فرزند مرادقلی آقا بیات و نوه خان احمد بیات که بعد از پدر و پدربزرگش

در زمان نادرشاه افشار ریاست بر طایفه بیات مسعلی بیگ را بر عهده داشته است

او با حمایت از نماینده و حاکم نادرشاه افشار در ولایت فارس در از بین بردن

فتنه شورش حاکم لار کمک نمود(26)

4) روسای بیات های منطقه ماکو :

از زمان شاه عباس اول صفوی تا آخر قاجاریه

هم حاکم بر منطقه ماکو بودند و هم ریاست بر بیات های ماکو را برعهده داشتند

اسامی آنان به شرح زیر است :

1_ گداعلی سلطان بیات :

شاه عباس اول  صفوی برای تثبیت جایگاه صفویان در منطقه سیصد خانوار از ایل بیات

را از اطراف کزاز و کره رود واقع در جنوب شرقی همدان(اراک امروزی و طرافش)

 به این شهر کوچاند ، گداعلی سلطان بیات اولین حاکم بیات در ماکو و رییس بیات های ماکو بود(27)

2_ مصطفی بیگ بیات :

حاکم ماکو و رییس بیات های ماکو بود(28)

3_ احمد سلطان(احمد خان) بیات :

حاکم ماکو و رییس بیات های ماکو بود(29)

4_ حسین خان بیات :

حاکم ماکو و رییس بیات های ماکو بود(30)

5_ حسن خان بیات :

حاکم ماکو و رییس بیات های ماکو بود(31)

6_ علی خان بیات :

حاکم ماکو و رییس بیات های ماکو بود(32)

7_ اسماعیل خان بیات :

حاکم ماکو و رییس بیات های ماکو بود(33)

8_ تیمور پاشا خان بیات :

حاکم ماکو و رییس بیات های ماکو بود(34)

9_ مرتضی قلی خان بیات :

مرتضی قلی خان بیات مشهور به اقبال سلطنه ماکویی  و سردار ماکو

و آخرین حاکم ماکو و رییس بیات های ماکو بود(35) 

او در زندان رضاشاه پهلوی به شهادت رسید

نوشته محمدرضا احمدی

گروه فرهنگ و تاریخ ایل بایات(بیات)

پی نویس :

1_ ( M. B. Dickson, op. cit., pp. 19, et 102, note l)

(فهرستی از امرای شورشی استاجلو/تاریخ پژوهان 1384شماره 3)

2_ (اسکندرمنشی ص ۳۳۳- ۳۳۷ -۳۳۹ - ۷۹۴)(عالم آرای عباسی جلد دوم ص 1086)

3_ ( اسکندربگ صفحه 1035 )

4_ (اسکندرمنشی ص ۳۳۳- ۳۳۷ -۳۳۹ - ۷۹۴) (عالم آرای عباسی جلد دوم ص 1086)

5_ (اسکندر بیگ ترکمان _تاریخ شاه صفی / ص 268) (عالم آرای عباسی جلد دوم ص 1086)

6_ (کتاب ایران در زمان شاه صفی و شاه عباس دوم صفوی ، خلدبرین

تالیف محمدیوسف واله قزوینی اصفهانی/چاپ موسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران ص 536)

7_

(مجله آیینه پژوهش ، سال سی ام ، بهمن و اسفند 1398 ، ص 107و116، مقاله درنگی در جنگی

مشتمل بر چندین فرمان از شاهان صفوی و شماری یادداشت تاریخی نوشته رسول جعفریان

بررسی زینت المجالس فضلعلی بیات _ فرمان شاه سلطان حسین صفوی)

8_ (یاته صفحات 84-86 )(مقاله گروه های قومی خراسان نوشته دکتر عقیل تقوی)

(مجله آیینه پژوهش ، سال سی ام ، بهمن و اسفند 1398 ، ص 107 و 116، مقاله درنگی در جنگی

مشتمل بر چندین فرمان از شاهان صفوی و شماری یادداشت تاریخی نوشته رسول جعفریان

بررسی زینت المجالس فضلعلی بیات _ فرمان شاه سلطان حسین صفوی)

9_ (گلستانه ص ۶۹ ـ۷۱ ۷۵ طرب نایینی ص ۱۰۷ـ ۱۰۸ حکیم ص ۷۵۷ـ ۷۵۸

اعتمادالسلطنه ۱۳۶۲ـ۱۳۶۳ ش ج ۳ ص ۹۱ بامداد ج ۱ ص ۲۳۳ـ۲۳۴ ج ۵ ص ۱۳۲ـ ۱۳۵ ییت

ص ۳۴۳ـ۳۴۴)

و (کتاب عالم آرای نادری ص 1018و کتاب مهاجران توران زمین ص 406)

10_ (گلستانه ص ۶۹ ـ۷۱ ۷۵ طرب نایینی ص ۱۰۷ـ ۱۰۸ حکیم ص ۷۵۷ـ ۷۵۸

اعتمادالسلطنه ۱۳۶۲ـ۱۳۶۳ ش ج ۳ ص ۹۱ بامداد ج ۱ ص ۲۳۳ـ۲۳۴ ج ۵ ص ۱۳۲ـ ۱۳۵

ییت ص ۳۴۳ـ۳۴۴)

11_ (کتاب مجمل التواریخ تالیف ابوالحسن بن محمد امین گلستانه

/ چاپخانه شرکت طبع کتاب ص 326)

12_ (گلستانه ص ۶۹ ـ۷۱ ۷۵ طرب نایینی ص ۱۰۷ـ ۱۰۸ حکیم ص ۷۵۷ـ ۷۵۸

اعتمادالسلطنه ۱۳۶۲ـ۱۳۶۳ ش ج ۳ ص ۹۱ بامداد ج ۱ ص ۲۳۳ـ۲۳۴ ج ۵ ص ۱۳۲ـ ۱۳۵

ییت ص ۳۴۳ـ۳۴۴)

13_ (گلستانه ص ۶۹ ـ۷۱ ۷۵ طرب نایینی ص ۱۰۷ـ ۱۰۸ حکیم ص ۷۵۷ـ ۷۵۸ اعتمادالسلطنه ۱۳۶۲ـ۱۳۶۳ ش ج ۳ ص ۹۱ بامداد ج ۱ ص ۲۳۳ـ۲۳۴ ج ۵ ص ۱۳۲ـ ۱۳۵ ییت ص ۳۴۳ـ۳۴۴)

14_ (سپهر ج ۳ ص ۴۷ ۱۳۸)(گنج دانش _ جغرافیای تاریخی شهرهای ایران_ص863)

15_ (نقش ترکان آناطولی در تشکیل و توسعه دولت صفوی نوشته فاروق سومر 

مترجمین دکتر اشراقی و دکتر امامی / ص 230)

16_ (حک : ۹۸۴ـ ۹۸۵)/ (اسکندرمنشی ص ۱۴۳ منجم یزدی ص ۲۹ـ۳۰ حسینی استرآبادی ص ۵۵)

17_ کتاب دون ژوان ایرانی تالیف اروج بیک بیات ترجکه مسعود رجب نیا / انتشارات بنگاه ترجمه و نشر کتاب

18_ (اسکندرمنشی ص ۳۵۲ـ۳۵۳ بدلیسی ص ۸۱ـ۸۲ تاریخ قزلباشان همانجا)

19_ (اسکندرمنشی ص ۳۵۲ـ۳۵۳ بدلیسی ص ۸۱ـ۸۲ تاریخ قزلباشان همانجا)

20_ (اعتمادالسلطنه ۱۳۶۷ ش ج ۲ ص ۱۶۱۵ وکیلی طباطبائی تبریزی ص ۳۸۸ و ۴۵۳)

21_ ایلات و طوایف ترک نوشته مظفر قهرمانی ص 192 نسخه الکترونیک /

کتاب از خراسان تا تختگاه اصفهان نوشته دکتر عیسی شجاعی برجوئی ص 144

22_ کتاب از خراسان تا تختگاه اصفهان نوشته دکتر عیسی شجاعی برجوئی

بخش اسناد طایفه بیات مسعتلی بیگ در عهد صفویه

23_  کتاب از خراسان تا تختگاه اصفهان نوشته دکتر عیسی شجاعی برجوئی ص 146 و 147

24_ کتاب از خراسان تا تختگاه اصفهان نوشته دکتر عیسی شجاعی برجوئی ص 29

25_ کتاب از خراسان تا تختگاه اصفهان نوشته دکتر عیسی شجاعی برجوئی ص 146 و 147

26_  کتاب روزنامه مبرزا محمد کلانترفارس ص29 /

انتشارات کتابخانه سنائی کنابخانه طهوری

27_ (اسکندر بیگ ترکمان ص 1086/

نقش ترکان آناطولی در تشکیل و توسعه دولت صفوی نوشته فاروق سومر

ترجمه دکتر اشراقی و دکتر امامی ص 230)

28_(نصرت ماکوئی ص ۳ـ۴۸)

29_(نصرت ماکوئی ص ۳ـ۴۸)

30_(نصرت ماکوئی ص ۳ـ۴۸)

31_(نصرت ماکوئی ص ۳ـ۴۸)

32_(نصرت ماکوئی ص ۳ـ۴۸)

33_(نصرت ماکوئی ص ۳ـ۴۸)

34_(نصرت ماکوئی ص ۳ـ۴۸)

35_(نصرت ماکوئی ص ۳ـ۴۸)