تاثیر فرهنگ قزلباشی بر نامگذاری روسا(بزرگان) و سرداران ایل بیات(بایات) :

تاثیر فرهنگ قزلباشی بر نامگذاری روسا(بزرگان) و سرداران ایل بیات(بایات) :

این مقاله تقدیم میگردد به پیشگاه امیرالمونین حضرت امام علی ابن ابیطالب(ع)

اسدالله الغالب ، فاروق اعظم ، حیدرکرار ، مولی الموحدین 

عید غدیر سال 1401 / نوشته محمدرضا احمدی

ترکها از جملات ایلات بیست و چهارگانه ترکمان اوغوز که ایل بیات یکی از آنان است
از جمله اقوامی هستند که اسلام را با شوق پذیرفته و خود به نشر دهندگان دین مبین اسلام
تبدیل شدند بیات ها ابتدا همگی سنی مذهب بودند
در میان ترکهای اهل تسنن حضرت امیرالمونین امام علی ابن ابیطالب(ع)
و فرزندان ایشان دارای احترام و جایگاه خاصی بوده و هستند
اما با روی کار آمدن طریقت قزلباشی و ایجاد حکومت صفوی 
جمعیتهایی از ایل بزرگ بیات(بایات) به آنان ملحق شدند
در مورد طریقت قزلباشی لازم به توضیح است که همان طریقت صفویه بوده

که بعدا دچار تغییراتی بنیادین میشود

طریقت صفویه طریقتی در تصوف بود که توسط شیخ صفی‌الدین اردبیلی 

جد اعلای شاهان صفوی تأسیس شد
که ابتدا صوفیان سنی مذهب بودند و بعدا گرایشاتی از تشیع پیدا کردند
و ترکیبی از صوفی گری و بعضی از اعتقادات تشیع شدند
در زمان شاه اسماعیل اول صفوی اوج رواج طریقت قزلباشی بود
اما به مرور طریقت قزلباشی دچار پالایش شده و رفته رفته
مشرب صوفیگری آن حذف شد بطوری که در زمان شاه عباس اول صفوی
آنان معقتدین تمام و کمال به مذهب تشیع اثنی عشری بودند
و علمای تشیع ملجا فکری قزلباشان شدند
بیات هایی که به دولت صفوی ملحق شده و در ردیف قزلباشان قرار گرفتند
نیز تحت تاثیر نمادهای هویتی قزلباشی از طریقت و دین گرفته تا پوشاک و
غیره قرار گرفتند
از جمله می توان به فرهنگ قزلباشی در نامیدن فرزندان پسر ایلات ترکمان قزلباش اشاره کرد
قزلباشان که امیرالمومنین امام علی ابن ابیطالب(ع) را مقتدا ، امام و رهبر خود میدانستند
از نام مبارک " علی " و ترکیبات آن با اسامی دیگر و القاب آن حضرت همچون ، حیدر

در نامگذاری فرزندان پسر بسیار استفاده کردند
نامگذاری بصورت ترکیبی اسمی با نام علی مانند محبعلی ، مستعلی و ..
تا پیش از قزلباش شدن ایلات ترکمان در بین ایلات ترکمان مانند ایل بیات(بایات) رواج نداشت
و از دوره صفوی است که در بین ایلات ترکمان مانند ایل بیات(بایات) رواج پیدا کرد
نامگذاری فرزندان پسر با نام مبارک " علی " و ترکیبات آن با اسامی دیگر
در واقع ابراز ارداتی بوده به پیشگاه حضرت امیرالمونین امام علی ابن ابیطالب(ع)
که ایلات ترکمان قزلباش از جمله ایل بیات(بایات) آن را انجام میدادند
این سنت حسنه قزلباشی تا مدتها بعد از سقوط سلسله صفوی
در میان فرزندان بزرگان ایل بیات(بایات) رواج داشت 
در ادامه به معرفی (بزرگان) روسا و سرداران ایل بیات 
در چهارچوب جغرافیای کنونی ایران 
بر اساس دسته بندی آنان بر حسب جغرافیای مورد نظر دولت صفوی میپردازیم
که نام و مقامشان در اسناد معتبر تاریخی دولتهای ترک ثبت شده 
و نامشان تحت تاثیر فرهنگ قزلباشی ، علی یا ترکیب علی با اسامی دیگر

و همچنین صفات امیرالمنین(ع) همچون حیدر برای اسامیشان انتخاب شده است

بیات های خراسان :
بیات های خراسان قدیمیترین بیات های ساکن در جغرافیای کنونی ایران هستند
و از دوره تیموری دارای اسناد تاریخی اسکان در خراسان هستند
اینان تا زمان تیمور و جانشینان وی سنی مذهب بوده و از دوره صفوی
شیعه مذهب شدند و جزو قزلباشان معتمد دولت صفوی در خراسان بودند

از تاثیر فرهنگ قزلباشی در نامگذاری روسا(بزرگان) و سرداران

بیات های قزلباش خراسان می توان افراد زیر را مثال زد :

1- بیرام(بایرام) علی سلطان بیات :
بیرام علی سلطان بیات بعد از مرگ محمد سلطان بیات به سمت
حاکم نیشابور و ایلخان ایل بیات در خراسان منصوب گردید(1)

2- فتح علی خان بیات :

حاکم نیشابور و ایلخان ایل بیات در زمان شاه سلطان حسین صفوی و شاه طهماسب دوم صفوی 

در خراسان بود (2)

3- بهرامعلی خان بیات :
از سرداران نادرشاه افشار بود(3)

4- محمدعلی سلطان بیات :

حاکم بند مبارکه مرو بود(4)

5- علیقلی خان بیات :

علیقلی خان بیات حاکم شهر نیشابور و ایلخان ایل بیات در خراسان

تا اوایل سلطنت فتحعلی شاه قاجار است(5)

بیات های حوزه زنجان _ همدان _ اراک :

اینان از بیات هایی هستند که متحد دولت ترکمان آغ قویونلو بودند
و ما میدانیم تا آن زمان سنی مذهب بودند 
چنانکه قرایولوک عثمان موسس دولت آغ قویونلو در دیاربکر ،

دارای نام عثمان بوده (6) که نشانگر مذهب اهل تسنن آنها بوده است
اینان بعد از شکست آغ قویونلوها به صفویه ملحق شده و در ردیف ترکمانان قزلباش قرار گرفتند
و در دوره صفوی شیعه مذهب شدند
در زمان شاه طهماسب اول صفوی با انتقال پایتخت صفویه به قزوین
جهت حفاظت از پایتخت صفویه به چند صد کیلومتری غرب قزوین منتقل شدند
و در واقع گارد حفاظتی و سپر دفاعی پایتخت صفویه بودند
 و به دستور شاه طهماسب اول صفوی
به آنان ییلاقاتی داده شده که از زنجانرود شروع تا به غرب زنجان امتداد می یافت
و به بیجار در استان کردستان امروزی ختم میشد
و قشلاقاتی که از شرق و جنوب شرق همدان شروع شده
تا به اراک (کزاز و کرهرود) و اطرافش امتداد مییافت و بین این نقاط ییلاق و قشلاق میکردند(7)(8)

از تاثیر فرهنگ قزلباشی در نامگذاری روسا(بزرگان) و سرداران

بیات های قزلباش حوزه زنجان - همدان - اراک  می توان افراد زیر را مثال زد :

1- سلطان علی بیگ بیات :

از سرداران نامدار شاه محمدصفوی بود(9)
2- حسینعلی بیگ بیات :
برادر سلطان علی بیگ بیات و ازسردارن دولت صفوی

و سفیر شاه عباس اول صفوی به اروپا بود(10)

3-علیقلی بیگ بیات :
از سرداران شاه عباس اول صفوی درجنگ با ازبکان
و از اعضای گروه اعزامی توسط شاه عباس اول صفوی به اروپا بود(11)
4- یارعلی سلطان بیات :
از امرای دولت صفوی در زمان شاه عباس اول صفوی
و حاکم شاهسون در قلعه بایزید بود امروزه قلعه بایزید
به شهر بایزید تبدیل گشته است
و در کشور ترکیه در جنوب غربی منطقه آرارات قرار دارد(12)

5- علینقی خان بیات :

علینقی خان بیات ملقب به نظام لشکر و صمصام الملک یکی از بزرگترین
مالکان در منطقه اراک و از سرداران ناصرالدین شاه قاجار بود(13)

بیات های منطقه اصفهان و فارس :

شاخه ای از بیات های حوزه زنجان - همدان - اراک هستند که جزو قزلباشان
مورد اعتماد شاهان صفوی بودند
با انتقال پایتخت صفویه به اصفهان در زمان شاه عباس اول صفوی
به دستور شاه عباس اول صفوی جهت حفاظت از پایتخت صفویه
در نقش گارد حفاظتی و سپر دفاعی اصفهان
به مناطقی در شمالغرب اصفهان شامل فریدن و چادگان(14)
و جنوب غرب اصفهان منطقه سمیرم منتقل شدند(15)

از تاثیر فرهنگ طریقت قزلباشی در نامگذاری روسا(بزرگان) و سرداران

بیات های قزلباش فریدن و چادگان می توان افراد زیر را مثال زد :

1- محمدعلی خان بیات :
از سرداران شاه سلطان حسین صفوی بود(16)
2- حیدرخان بیات :
از سرداران شاه سلطان حسین صفوی بود
(القاب حضرت امیرالمونین امام علی ابن ابطالب(ع)
مانند حیدرکرار نیز از اسامی قزلباشی بود که مورد استفاده
قزلباشان از جمله قزلباشان بیات قرار میگرفت)(17)

بیات های قزلباش منطقه سمیرم موسوم به بیات مستعلی بیگ

ییلاق را در سمیرم سپری و برای قشلاق به اطراف شبراز میرفتند

از تاثیر فرهنگ قزلباشی در نامگذاری روسا(بزرگان) و سرداران 

بیات های قزلباش مستعلی بیگ می توان افراد زیر را مثال زد : 

1- مستعلی بیگ بیات :
رییس بیات های سمیرم که دارای مقام بیگ یکی از مقامات مهم
نظامی قزلباشی در زمان شاه عباس اول صفوی بوده 
و نام او برروی بیات های سمیرم گذاشته شده است
و به طایفه بیات مستعلی بیگ مشهور شدند (18)
2- بیکعلی آقا بیات :
رییس طابفه بیات مستعلی بیگ و هم پیمان دولت نادرشاه افشار بوده است(19)

بیات های ماکو :

شاخه ای از بیات های حوزه زنجان - همدان - اراک هستند
که به دستور شاه عباس اول صفوی جهت حفاظت از ماکو به ماکو منتقل شدند(20)

از تاثیر فرهنگ قزلباشی در نامگذاری روسا(بزرگان) و سرداران

بیات های قزلباش ماکو می توان افراد زیر را مثال زد :

1- گداعلی سلطان بیات :
از امرای دولت صفوی در زمان شاه عباس اول صفوی
و حاکم صفویه در منطقه ماکو بود
شاه عباس اول برای تثبیت جایگاه صفویان در منطقه سیصد خانوار از ایل بیات
را از کزاز و کرهرود(اراک امروزی) واقع در جنوب شرقی همدان به ماکو کوچاند(21)

2- علی خان بیات ماکو :
حاکم شهر ماکو  در زمان قاجار بود
همچنین دو ماه مانده به فوت محمدشاه قاجار به عنوان حاکم تبریز منصوب شد
و  از طرف محمدشاه قاجار به لقب " سردار آذربایجان " مفتخر
و شمشیر مرصع به الماس به او عطا شد(22)

3- محبعلی خان بیات سرتیپ ماکویی :
حاکم کرمانشاهان در زمان محمدشاه قاجار بود
افتخاری بیات قلمرو حکومت محبعلی خان بیات را شامل
کرمانشاهان ، خرم آباد و حفظ سرحدات عراق دانسته
اعتماد السلطنه و سپهر هم حکومت وی در کرمانشاهان را مقتدرانه توصیف کردند
و او را برقرار کننده امنیت مناطق خرم آباد ، دزفول و الشتر دانسته اند
او قبل از والی شدن از سرداران محمدشاه قاجار بود که به همراه شاه قاجار
در محاصره هرات شرکت کرده بود
همچنین برخی از خوانین بیات ماکو در این جنگ کشته شدند
محبعلی خان بیات همچنین داماد فتحعلیشاه قاجار بود
بدرجهان دختر فتحعلشاه قاجار ملقب به ماه باجی به عقد محبعلی خان بیات درآمد(23)

4- محمد علی خان بیات سرتیپ ماکویی :
برادر محبعلی خان بیات ماکویی است که بعد از تسلط
محبعلی خان بیات ماکویی بر لرستان به حکومت لرستان
در زمان محمدشاه قاجار منصوب شد
او قبلا از سرداران دوره قاجار در منطقه آذربایجان بود
و نقش مهمی در سرکوب اکراد جلالی که به غارت
کاروان ها می پرداختند داشت
همچنین از سرداران محمدشاه قاجار بود که به همراه شاه قاجار
در محاصره هرات شرکت کرد
همچنین برخی از خوانین بیات ماکو در این جنگ کشته شدند
محمدعلی خان بیات همچنین داماد فتحعلشاه قاجار بود
رخساره بیگم دختر فتحعلشاه قاجار معروف به زینت الدوله با محمد علی خان ماکویی
ازدواج کرد(24)
5- محمدعلی خان بیات ماکویی امیرتومان :
در سال 1263 هجری قمری به خراسان اعزام  و حاکم بجنورد شد
رضاقلی خان هدایت حکومت محمدعلی خان بیات ماکویی امیرتومان را
از بجنورد تا شیروان و خبوشان دانسته و او را
 " سرتیپی ... متهور و دلیری متنمر " معرفی کرده است
محمد تقی سپهر تدابیر محمدعلی خان بیات در نظم بخشی به بجنورد
و مناطق اطراف و ایستادگی ماکوییان در دفاع از این شهر را ستوده است
محمد علی خان بیات در شهر بجنورد کشته شد
محمدعلی خان بیات جایگاه ویژه ای نزد محمد شاه قاجار داشت
و خبر " کشته شدن او به ملامت و رنجش خاطر خاقان غازی
(محمدشاه قاجار) بیفزود " (25)

بیات های حوزه تهران - مازندران - گلستان :

بخشی از طایفه شامبیاتی از ایل بزرگ بیات هستند
که از بنیانگذاران ایل قاجار و از قزلباشان صفوی می باشند
و در حوزه تهران - مازندران - گلستان متمرکز بوده اند
و اکثرا دارای شهرت شامبیاتی یا شامبیاتی قاجار هستند

از تاثیر فرهنگ طریقت قزلباشی در نامگذاری روسا(بزرگان) و سرداران

بیات های قزلباش حوزه تهران - مازندران - گلستان می توان افراد زیر را مثال زد :

1- محمد علیخان شامبیاتی : 
یکی از سردارن بزرگ نادرشاه افشار بوده است 
همچنین نام و مهر محمد علی بیک(خان) شامبیاتی
در سند تاریخی تفویض سلطنت ایران به نادرشاه افشار
که در دشت مغان به تاریخ چهارم ماه شوال سال 1148 هجری قمری تهیه شد
و مورد تایید سران ایلات ترک حاضر در آن مجلس گردید آمده است(26)
2- محمد علی خان قاجار شامبیاتی :
از سرداران ارتش قاجار در زمان فتحعلیشاه قاجار بود که همراه
با نایب السلطنه عباس میرزا در جنگ با روس ها شرکت داشت(27)
3- محمد علی خان (محمد)قاجار شامبیاتی :
در زمان فتحعلشاه قاجار که محمدعلی میرزا دولتشاه قاجار فرزند فتحعلیشاه قاجار
به سمت حاکم کرمانشاه منصوب شد همراه با وی عازم کرمانشاه شد

و از مقامات دولت قاجار در کرمانشاه بود(28)

نوشته محمدرضا احمدی

گروه فرهنگ و تاریخ ایل بزرگ بایات(بیات)
 

منابع :

1-  اسکندر بیگ ترکمان _تاریخ شاه صفی / ص 268

2-  (یاته صفحات 84-86 )(مقاله گروه های قومی خراسان نوشته دکتر عقیل تقوی)

3- ( کتاب نادر قهرمان بی آرام پادشاه ناکام )

4-  (عالم آرای نادری ص 128_ 392 _ 483 و مهاجران توران زمین ص 403 _ 405)

5 - (گلستانه ص ۶۹ ـ۷۱ ۷۵ طرب نایینی ص ۱۰۷ـ ۱۰۸ حکیم ص ۷۵۷ـ ۷۵۸ 

/ اعتمادالسلطنه ۱۳۶۲ـ۱۳۶۳ ش ج ۳ ص ۹۱ / بامداد ج ۱ ص ۲۳۳ـ۲۳۴ ج ۵ ص ۱۳۲ـ ۱۳۵ ییت ص ۳۴۳ـ۳۴۴) 

6- مقاله مبانی مشروعیت حکومت در نگاه سلاطین آق‌قویونلوها نوسندگان

دکتر آذر آهنچی  - دکتر روزبهانی​​​​ / دانشگاه تهران

7- نقش ترکان آناطولی در تشکیل و توسعه دولت صفوی نوشته فاروق سومر 

مترجمین دکتر اشراقی و دکتر امامی / ص 230

8- کتاب دون ژوان تالیف اروج بیگ بیات / انتشارات بنگاه ترجمه و نشر کتاب

 ترجمه مسعود رجب نیا / سال 1338 / ص 232

9- (کتاب دون ژوئن ، تالیف اروج بیک بیات ، ترجمه مسعود رجب نیا ، بنگاه ترجمه و نشر کتاب ،
تهران 1338 ، صفحه 209 ، 218 ، 225 ، 226 )

10- (اروج‌بیگ، ص 268ـ269؛ فلسفی، ج 4، ص 1475ـ1477)

11- (رجوع کنید به اروج‌بیگ، ص326ـ340؛ فلسفی، ج4، ص1484)

12- (غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، تاریخ حبیب السیر،
چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۶۲ ش)
(اسکندر بیگ ترکمان ص 1086/
نقش ترکان آناطولی در تشکیل و توسعه دولت صفوی نوشته فاروق سومر
ترجمه دکتر اشراقی و دکتر امامی ص 230)

13- (اعتمادالسلطنه ۱۳۶۷ ش ج ۲ ص ۱۶۱۵ وکیلی طباطبائی تبریزی ص ۳۸۸ ۴۵۳)

14- (ملاجلال الدین محمد منجم یزدی ، تاریخ عباسی یا روزنامه ملاجلال(تهران : وحید ، 1366) ، ص 201)

15- کتاب از خراسان تا تختگاه اصفهان تاربخ پانصد ساله طایفه چوله/ بخش اسناد معاملاتی 

طایفه بیات مستعلی ییگ با طایفه چوله

16- (مرعشی صفوی صص 127- 128)

17- (مرعشی صفوی صص 127- 128)

18- کتاب از خراسان تا تختگاه اصفهان نوشته دکتر عیسی شجاعی برجوئی ص 144

/ ایلات و طوایف ترک نوشته مظفر قهرمانی نسخه الکترونیکی ص 192

19- کتاب روزنامه مبرزا محمد کلانتر فارس انتشارات کتابخانه سنائی-کتابخانه طهوری

/بهمن 1362/ص29-30

20- نقش ترکان آناطولی در تشکیل و توسعه دولت صفوی نوشته فاروق سومر
ترجمه دکتر اشراقی و دکتر امامی ص 230)

21- (اسکندر بیگ ترکمان ص 1086/
نقش ترکان آناطولی در تشکیل و توسعه دولت صفوی نوشته فاروق سومر
ترجمه دکتر اشراقی و دکتر امامی ص 230)
( کتاب ایل اینانلو در گذر زمان جلد دوم/ص496/خرم احسانی)
(ترکمان 1387 :741/1-742 ؛ عزیز السلطان ، 1376 :3287/4-3288 ؛
نصرت ماکویی 1373 : 3-4 ؛ افتخاری بیات 1381 : 26)

22- (حکومت 1238-1284 هجری قمری)
(فراهانی 1359 :41-42 ؛ کرزن ، 1349 :676/1)(سپهر 1390 : 964/3)

23- (اعتماد السلطنه ،1367 الف : 1656/3-1660 ؛
سپهر ، 1390 : 777/2-778)(افتخاری بیات ، 1380 : 27 )

(اعتماد السلطنه ، 1367 الف : 3 / 1661 ؛سپهر ، 1390 : 2 / 778)

(اعتضاد السلطنه ، 1370 : 483 ، 490 ؛
هدایت ، 1380 : 10 / 8151 ، 8152 ؛ سپهر ، 1390 : 721/2)

(عضدالدوله 1376 : 332 ، 359 ؛ اعتماد السلطنه 1367 الف : 167/3 ؛
نظام السلطنه مافی ، 1362 :63/1)

24-(افشار ، 1375 : 3 / 314 ؛ نصرت ماکویی ، 1373 : 16)

( همو ، همان ، 204 -205)(اعتضاد السلطنه ، 1370 : 483 ، 490 ؛
هدایت ، 1380 : 10 / 8151 ، 8152 ؛ سپهر ، 1390 : 721/2)

(افتخاری بیات ، 1381 : 27)(خاوری شیرازی ، 1379 :61 ؛همو ،1380 :61/2 ؛
عضد الدوله ، 1376 : 197 ،332 ،358 - 359)

25-(اعتماد السلطنه ، 1367 ب ، 1 / 946 ؛ جهانگیر میرزا 1384 : 296)

(هدایت 1380 : 8363/10)(سپهر ، 1390 : 884/2 ، 886)(هدایت  1373 : 460)

26- (رجوع به مجمل التواریخ گلستانه ص 21 - 22 شود)

27- (تاریخ ذوالقرنین نوشته خاوری شیرازی ص 230_236_252_253)

28- (مقاله محمدعلی میرزا دولتشاه «دولت و شاهی مستقل» نویسنده رامین یلفانی)
(مقاله بررسی و مطالعه مسائل جغرافیای سیاسی و امنیتی استان کرمانشاه
قسمت کرمانشاه در زمان قاجاریه)