بیات در ادبیات ترکی
همانطور که می دانید ایل بیات(بایات) شخصیتهای بزرگی
در زبان و ادبیات ترکی مانند ده ده قورقود ، فضولی ،
تیلیم خان و ... دارد که قبلا به آنها در مقاله ای
به اسم " مشاهیر بیات " اشاره نموده ام
اما در این مطلب به معرفی آثار ادبی خواهم پرداخت
که در مورد افراد ایل بیات(بایات) خلق شده اند
1_ داستان شاهوردی خان بیات
این داستان در مورد شاهوردی خان بیات می باشد که از داستانهای
زیبای فولکوریک می باشد آنچه این داستان را برای مردم مهیج می کند
اتفاقات عجیب و جالبی است که در میانسالی برای شاهوردی خان بیات
اتفاق افتاده است در پایین بخشی از این داستان را آورده ام
درمیان مردمان اطراف نوبران و کردر(کردخورد) دشت بیات ، بایات اجاغی ، میچینک،یاتان ،سامان ،خان آقا و… فراهان افسانه شاهوردی خان معروف است ،او خان قوم بایات است که ایستاده قرآن می خواند چهره ی او را چنین توصیف میکنند،همیشه زلف های مشکی خود را در زیر کلاه پنهان می کرد،. صورت دراز و بینی کمی بزرگ،ریش تُنک، چشم های عقابی داشت، قد نسبتا بلند، بالا تنه کوتاه پاهای کشیده و ابرمردی است که بعد از شکست در جنگ بین اقوام که به خاطر بزرگ منشی آن شکست را قبول می کند تا رسم برادر کشی را بشکند.خان در دره ی گولجه از اطراف میچینک اقامت میگزیند؛و در این مرغزار اسب های او که به تاراج رفته اند یکی بعد از دیگری می آیند. با امدن اسب ها ،او در دامنه تپه های گولجه دست تنها پنجاه زاغه می سازد بعد از تمام شدن زاغه ها رمه های به تاراج رفته او هزار میش و بره و هفتصد بز و بزغاله و گاوهای پیشانی سفیدنر بر میگردند.برگشتن گاوهای نر را خوش یمن برای کشاورزی می گیرد و ...
2_ ضرب المثل " ائل باشی : قایی - بایات "
این ضرب المثل از ضرب المثل های قدیمی تورکمانها هست
که معنیش به فارسی می شود :
سر مردم(رهبر مردم تورکمان) قوم قایی و قوم بیات هستند
لازم به ذکر است اقوام تورکمان اوغوز از 24 قوم تشکیل شده است
که اقوام قایی و بیات از سرشناسترین این اقوام هستند
3_ ضرب المثل " بایات گلنده یاتا گدنده یاتا "
گویا در سالی افراد تیره بیات مستعلی بیگ هنگام حرکت به سمت
قشلاق (که منطقه سیمکان در شهرستان جهرم بوده است) به علت
تاخیر در کوچ در منطقه سمیرم به ناگهان برف زیادی می بارد
و دام های ایشان در اثر سرمازدگی تلف میشوند
بعضی از طوایف تورک که آنجا بودند به خان وقت که
مستعلی بیگ بوده پیشنهاد می نمایند که هر کدام تعدادی
از حیوانات خود را به آنها بدهند تا گله دام ایشان بازسازی شود
ولی او قبول نمی کند و بقیه طوایف تورک به سمت قشلاقهایشان
حرکت می کنند روزی افراد این تیره به مستعلی بیگ خبر می دهند
که سگ ها در غاری رفته و در جایی جمع شده اند و صدا می دهند
مستعلی بیگ می گوید همان نقطه را بگردید و گفته می شود
در آنجا گنجی پیدا می کنند آنها با آن گنج از روستاهای اطراف
دام و احشام می خرند و گله را بازسازی میکنند
و به سمت قشلاق حرکت می کنند و زودتر از دیگر طوایف به منطقه
قشلاقی می رسند دیگر طوایف تورک که می دانستند
مستعلی بیگ دامهایش را از دست داده بود
و دیرتر از آنها به سمت قشلاق حرکت کرده اما هم
اکنون گله دامهایش را بازسازی کرده و هم زودتر از آنها
به منطقه قشلاقی رسیده است تعجب می نمایند
و مستعلی بیگ به آنها می گوید:
بایات گلنده یاتا گدنده یاتا
که این عبارت در مورد تیره بیات مستعلی بیگ در بین تورکان
به صورت ضرب المثل در می آید
4_ نادرشاه افشار بهنگام عزیمت برای تسخیر هند
چون احتمال میداد در جنگ کشته شود لذا بساط ولیعهدی رضاقلی میرزا را به راه انداخت
محمد کاظم مروی(مرولی قاجار) وقایع نگار دربار نادر شاه افشار ، از شرکت خنیاگران
در جشن انتخاب ولیعهد خبر داده و می نویسد :
مجلس آراستین امیر صاحبقران و ولیعهد ساختن خود رضا قلی میرزا به مملکت ایران :
. . . مقارن این مقال ، وصف حال نواب کامیاب سپهر رکاب شاهزاده عالیجناب
رضا قلی میرزاست که چون سه روز از ورود آن گذشت ، حسب الفرمان دارای زمان
وآن خسرو گیتی ستان حضرت صاحبقران چنان به نفاذ پیوست که در آن نواحی به
جهت جشن پادشاهی سبزه زار دلگشا و چمن فرح افزایی معین نمایند ، که بعد از
نزول رایات جاه و جلال بدان نواحی ، در حضور اهالی و اعیان ممالک ایران
نایب الایاله ای جهت آن مملکت معین نموده ، و عنان همت به صوب تسخیر
هندوستان انعطاف فرمایند .
در آن مجلس خلد آیین به ترتیب بساط عشرت و کامرانی و نوشیدن جام طرب از
راح ریحانی دایر ساخته ، لاله رخان را از تاب می چهره ی ارغوانی معدن یاقوت
رمانی ، و نوش لبان را از تواتر اقداح پی در پی استمداد حرارت با مسرت روز
جوانی ،
مغنیان خوش آواز به الحان مسرت طراز با عناد
دمساز ، و سازندگان (ساز زن ها ) نغمه پرداز به نواها ی گونه گون ساز با
غزالان زهره جبین هم آواز . لمولفه :
زهر جانبی نغمه ای ساز شد
نوا و مخالف هم آواز شد
مغنی چنان نغمه ای جوش کرد
رهاب از حسینی فراموش کرد
بیات و عراق به هم جنگجو
چو روز عشیران به هم روبه رو
همه ساز ها شد و هم راست راست
فغان از دل چرخ چاچی بخاست
مغنی هزار و مصنف هزار
حجاز بزرگ و بزنگوله بار
((عالم آرای نادری ))
5_ خاندان بیات :
اروج بیگ از اعضای تیم دیپلماتیک و اعزامی به دربار اروپا بود
او در اسپانیا ساکن شده و به زبان اسپانیایی مسلط شد
در مدت اقامتش در اسپانیا کتابی برای معرفی دولت صفویه
به زبان اسپانیایی نوشت
اروج بیگ بیات در کتایش که به زبان اسپانیایی
برای دربار اسپانیا نوشته شده در توصیف دستگاه صفویه
نام 32 طایفه و خاندان را می آورد که در دستگاه دولت صفوی صاحب نفوذ هستند
او درباره خاندان بیات می نویسد :
" خاندان بیات ، خاندانی بسیار نجیب و اشرافی هستند
همه آنان فی المثل با دوکهای اسپانیا برابرند "
(کتاب دون ژوئن ایرانی تالیف اروج بیک بیات ترجمه مسعود رجب نیا
انشارات بنگاه ترجمه و نشرکتاب ، 1338 ، صفحات 66 و 67)
6_ شعر بایاتی
در شعر ترکی آذربایجانی رایج ترین فرم شعر بایاتی است که برگرفته شده
از نام ایل بیات(بایات) می باشد همانطور که در مطلبی تحت عنوان
" مشاهیر بیات " گفتیم ایل بیات(بایات) دارای مشاهیر بزرگی در
شعر و ادبیات ترکی مانند ده ده قورقود،محمدفضولی،تیلیم خان و ...
می باشد محققین زبان ترکی بیات ها (بایات ها)
را ابداع کننده این فرم شعری می دانند به راستی مبالغه نیست
که ایل بیات(بایات) را ایل شاعر بنامیم در پایین مطلبی را در مورد
شعر بایاتی خواهید خواند که در روزنامه اطلاعات به چاپ رسیده است
عنوان بایاتی از نام «بیات» یا «بایات» مأخوذ است. «بایاتها» از جمله قبایل متعددی بودند که در دوران‌های کوچ و اتراق به آذربایجان آمده و در آن جا سکنی گزیدند و بعد در ترکیب مردم این دیار مستهلک گشتند. حدس انتساب بایاتی به «بایاتها» وقتی قریب به یقین می‌شود که در موسیقی فولکلوریک آذربایجان نیز به نواهایی از قبیل افشاری و گرایلی برمی‌خوریم که عنوان آنها نیز از نام قبایل و اقوام گرفته شده است. به طوری که از منابع و قراین برمی‌آید، بایاتها از موسیقی و ادبیات غنی سرشاری برخوردار بودند که پس از کوچ و اسکان در این منطقه، به مقیاس وسیعی شیوع یافته و در موسیقی و ادبیات عامیانه نواحی همجوار تاثیر گذاشته‌اند و ما نشانه این تاثیر را در موارد زیاد و از آن جمله به صورت ترادف کلمه بایات با برخی از دستگاه‌های آواز ایرانی و نیز به صورت دستگاه آواز مستقلی به نام «بیاتی» در ترکیه مشاهده می‌کنیم
منابع: