حضور تاریخی و فرهنگی ایل بیات در قفقاز

حضور تاریخی و فرهنگی ایل بیات در قفقاز

نوشته محمدرضا احمدی

قفقاز ناحیه‌ای در آسیا و اروپا که میان دریای خزر و دریای سیاه است

و  رشته کوه های قفقاز در آن واقع است..

قفقاز  شامل کشورهای جمهوری آذربایجان،ارمنستان، گرجستان و بخش‌هایی از شمال غرب ایران

و شمال شرقی ترکیه و مناطقی در جنوب روسیه می‌شود.

در این مقاله حضور تاریخی و فرهنگی و جغرافیایی ایل بیات را

در گستره قفقاز بررسی خواهیم نمود

حضور تاریخی ایل بیات در قفقاز  :

بخشی از ایل بزرگ بیات بعد از ورود به غرب رودخانه جیحون از زمان سلجوقیان به بعد

به منطقه شام(شامل سوریه و لبنان فعلی) کوچ کردند

که به شامبیاتی مشهور شدند

از زمان سلجوقیان به قبایل ترکی که در میان حلب وانتب(عینتاب) قشلاق

و در میان سیواس و گرون گمرق ییلاق می کردند در زبان ترکی شاملو یا شاملی می گفتند

به معنی اهل شام(شامی)

و  در منابع رسمی مربوط به دوران عثمانی ، جمعیت های ساکن در میان حلب و انتب(عینتاب)

به اسم قبایل زیادی مانند بیات ، اینانلو ، بیگدلی ، افشار و خدا بنده لو تقسیم شدند

این گروه از بیات ها در منابع ترکی به شامبیاتی شناخته می شوند(1)

(حلب شهر بزرگی در کشور سوریه امروزی است)

در زمان عثمانی  آنان تابستان را در " اوزون یایلا "(اوزون یایلاق) 

واقع در جنوب سیواس و زمستان را در نواحی بین حلب  و غازی عینتاب میگذراندند(2)

در سال 803 هجری قمری امیر تیمور گورکانی به سیواف لشکر کشید

پس از آن هم امیرتیمور گورکانی پیشروی به سوی سوریه ، ملطیه و بسنی وعینتاب کرد

همینطور لشکری را هم به اطراف حلب فرستاد(3)

در این لشکر کشی تعدادی از طوایف ترک که در آن منطقه بودند

از جمله بخشی از طایفه شامبیاتی ، قاجار ، افشار به قره باغ فرستاده شدند

به نحوی که بین این گروه از شامبیاتی ها و دیگر بخش طایفه شامبیاتی جدایی افتاد

در زیر متنی تاریخی از این جابجایی را از شام به قره باغ را می خوانید :

پس از پیروزی تیمورلنگ بر ایلدرم بایزید عثمانی (۸۰۴) 

قاجارهای شام در اران و حدود گنجه و بردع مستقر شدند (4)

و این گروه اندک از بیات ها بعدا در ایل قاجار ادغام شدند که

به اسم طایفه شامبیاتی قاجار مشهور شدند(5)

این اولین حضور تاریخی و گزارش شده از بیات ها در منطقه قفقاز است

منطقه استقرار این گروه از بیات ها در کشور آذربایجان فعلی بوده است

دولت قره قویونلو که یک دولت ترکمان تبار است موفق شد

نزدیک به یک قرن حکومت تشکیل دهد

بخشی هایی از قفقاز از مناطقی بود که تحت حاکمیت قره قویونلوها بود

در منابع تاریخی آمده است که گروهی از ترکان بیات

که در شرق آناطولی بودند به این دولت  ملحق شدند
همچنین گفته شده که جمعی از آنان (که بیاضی و بیات خوانده شده‌اند) در

قراچه‌داغ (ارسباران) می‌زیستند و در 861ق/1457م در جنگ میان قراقویونلوها و

آق‌قویونلوها شرکت داشتند(6)

گروهی از  این بیات ها نیز در منطقه تالن(تالین) که امروزه جزو ارمنستان است

زندگی میکردند(7)

منطقه قراچه داغ امروزه در شمالغرب ایران و در جنوب قفقاز قرار دارد

حضور بیات ها در منطقه ارمنستان و قراچه داغ در دوره قره قویونلوها

دومین حضور تاریخی و گزارش شده از ایل بیات در منطقه قفقاز است

در زمان شاه اسماعیل صفوی طایفه ای از ایل بیات به اسم بزچلو بیات

که از بیات های شاملو بودند بصورت مستقل از دیگر بیات های شام

وارد قلمرو صفویه شدند و در زمره نیرهای نظامی شاه اسماعیل اول صفوی قرار گرفتند

بخشی از طایفه بزچلو بیات در منطقه گرجستان فعلی ساکن شدند

که از بزچلو  به برچلو تغییر نام یافتند و امروز در قلمر کشور گرجستان

و در قفقاز مرکزی زندگی می کنند

طایفه بزچلو بیات در چند قرن اخیر به دلیل جمعیت زیاد از حالت طایفه

به یک ایل مبدل شده است

این سومین گزارش تاریخی از حضور ایل بزرگ بیات در منطقه قفقاز است(8)

گروهی از بیات های شامی یا همان شامبیاتی ها که در بالا به آن اشاره شد

ابتدا جزو متحدین سلسله آغ قویونلو شدند(9)  (10)

و با سقوط سلسله آغ قویونلو توسط صفویه وارد  قلمرو امپراطوری صفویه شدند

و بین زنجان رود و منطقه کزاز و کرهرود ییلاق و قشلاق میکردند

(ایلات شاملو که در بالا به آنها شاره شد

یعنی ایلات  بیات ، اینانلو ، بیگدلی ، افشار و خدا بنده لو(11)

بعد از ورود به قلمرو صفویه زنجانرود را به عنوان ییلاق مشترک انتخاب نمودند

کما اینکه در استان زنجان فعلی از تمام این ایلات هنوز حضور دارند)

اکثر جمعیت بیات ها قبل از شاه عباس اول صفوی در اطراف کزاز و کره رود

واقع در جنوب شرقی همدان  از ده هزار چادر تشکیل میشد

که شاه عباس آنها را به نقاط مختلف پراکنده کرد(12)

آنطور که فاروق سومر محقق بزرگ تاریخ و فرهنگ ترک در مورد آنها می نویسد :

شاه عباس همچون شاه طهماسب به شاملوها علاقه داشت و برای آنان اعتبار قایل بود(13)

در زمان شاه عباس اول صفوی شاملوها مقام اول را در دستگاه صفوی برخوردار بودند(14)

اسکندر بیگ در تاریخ عالم آرای عباسی برای شاملو ها لفظ طایفه جلیله

را به کار برده است که نشان دهنده جایگاه ارزشمند شاملوها در نزد پادشاهان صفوی است

از این لحاظ این گروه از بیات ها در نزد شاه عباس اول صفوی بسیار محبوبیت داشتند

شاه عباس به سبب اعتمادی که به بیات ها داشت

به این گروه از بیات ها مقامات مهمی از جمله در منطقه قفقاز داد که به آن اشاره خواهیم نمود

فرخ سلطان بیات :

او حاکم  دربند و شابران شیروان (در کشور روسیه فعلی )

در زمان شاه عباس اول صفوی شد و فرماندهی

 بیاتهای اعزامی به آن منطقه را در آن منطقه بر عهده داشته است(15)(16)

دربند امروزه در جنوب روسیه و در شمال قفقاز قرار دارد
یارعلی سلطان بیات :

در زمان شاه عباس اول صفوی حاکم در قلعه بایزید شد(17)(18)

امروزه قلعه بایزید به شهر بایزید تبدیل گشته است

و در کشور ترکیه در جنوب غربی منطقه آرارات

و در غرب منطقه قفقاز قرار دارد
گداعلی سلطان بیات :

در زمان شاه عباس اول صفوی حاکم  منطقه ماکو شد

شاه عباس اول برای تثبیت جایگاه صفویان در منطقه سیصد خانوار از ایل بیات

را از اطراف کزاز و کره رود واقع در جنوب شرقی همدان به این شهر کوچاند(19)

ماکو در جنوب قفقاز و در شمال غرب ایران قرار دارد

بدر سلطان بیات :

در زمان شاه عباس اول صفوی حاکم  در منطقه چخورسعد(ایروان در ارمنستان)شد(20)(21)

به این ترتیب در دوره شاه عباس اول صفوی به نسبت دیگر ایلات ترک

بیات ها بیشترین نفوذ و قدرت را در منطقه قفقاز داشتند

با تضعیف و سقوط صفویه و آمدن سلسله های دیگر از نفوذ بیات ها در قفقاز

کاسته شد بجز منطقه ماکو که بیات ها موفق شدند تا اواخر قاجار آن را بصورت

یک خان نشین نیمه مستقل از دولت مرکزی حفظ کنند(22)

حضور بیات ها به عنوان حاکم و نیروی نظامی صفویه چهارمین و آخرین

گزارش تاریخی از حضور بیات ها در مناطق گستردهای از قفقاز است

حضور فرهنگی ایل بیات در قفقاز :

_ تاثیر ایل بیات در پوشش مردم قفقاز :

قدیمیترین تصویر از یک مرد ترک اوغوز

متعلق به سنگنگاره مرد بیات کشف شده در تیمره خمین است

در این سنگنگاره مردی از ایل بیات همراه با تامغای بیات دیده می شود

در این سنگنگاره مرد بیات آرخالوق(نوعی لباس ترکی) به تن

و کلاه پاپاق برسر دارد

-آرخالوق قفقازی :

قفقازیها نیز به مدت طولانی از آرخالوق استفاده می کردند

اما در چند قرن اخیر در طراحی آرخالوق تغییراتی ایجاد کردند

آستین های آن را کوتاه و ردیفی برای جای فشنگ برروی آن تعبیه شد

در واقع این تغییرات برای مناسب سازی آرخالوق در میدان جنگ انجام شد

که به آرخالوق قفقازی امروزه مشهور است

و دیگر کار برد جنگی ندارد و در مراسمات جشن و شادی استفاده می گردد

-پاپاق :

کلاهی که امروزه درگستره قفقاز به خصوص مناطق ترک نژاد قفقاز رایج است

باتوجه به اینگه قدیمیترین تصویر از پاپاق متعلق به سنگنگاره مرد بیات در تیمره خمین است

بدین سبب پاپاق را باید کلاه مخصوص ایل بیات دانست 

جالب است ایل قره پاپاق که شاخه ای از طایفه بزچلو بیات

از ایل بزرگ بیات است هنوز از پاپاق استفاده می کنند

(قره پاپاق ها شاخه ای از طایفه بزچلو بیات از ایل بزرگ بیات است

که در چند قرن اخیر به دلیل گسترش جمعیت به ایل تبدیل شده است)(23)

تاثیر ایل بیات در ادبیات  مردم قفقاز :

قالب شعری دوبیتی در ترکی که به بایاتی مشهور است و ایل بیات(بایات)

مخترع آن است  و در بین ترکان قفقاز رواج دارد

همچنین محبوبیت اشعار ترکی شاعر بزرگ محمد فضولی از ایل بیات

در بین مردم قفقاز و نیز داستان های حماسی دده قورقود بیاتلی

را می توان نشانه واضحی از تاثیر ایل بیات بر ترکان قفقاز دانست

تاثیر ایل بیات درفرهنگ و هنر  مردم قفقاز :

دده قورقود بیاتلی را نخستین آشیق(خواننده آواز ترکی) دانسته اند

حضور پررنگ آشیق ها در قفقاز و آواز بیات ترک که مخصوص ایل بیات است

و ساز مخصوص ایل بیات که قوپوز می باشد و در قفقاز دارای سابقه تاریخی است

از تاثیرات ایل بیات در فرهنگ و هنر مردم قفقاز است(24)

حضور ایل بیات امروزه در جغرافیایی قفقاز :

شمالغرب ایران :

استان آذربایجان شرقی :

1ـ هشترود : از سکونت عده ای از بیات ها در این منطقه گفته شده است
از جمله می شود به روستای بیات هشترود اشاره نمود
2ـ میانه :  از سکونت عده ای از بیات ها در این منطقه گفته شده است
مانند روستاهای بیات سفلی و بیات علیا در دهستان(25)
اوچ تپه غربی بخش ترکمان چای شهرستان میانه
3ـ قره داغ : آورده‌اند که جمعی از آنان (که بیاضی و بیات خوانده شده‌اند) در
قراچه‌داغ (ارسباران) می‌زیستند و در 861ق/1457م در جنگ میان قراقویونلوها و
آق‌قویونلوها شرکت داشتند(26)

4_همچنین جمعیتی از بیات ها در شهر تبریز ساکن هستند

استان آذربایجان غربی :

1ـ شهر ماکو : بخشی از بیات ها در این شهر ساکن می باشند که از دوران قدیم
دارای موقعیت اجتماعی ممتازی در این شهر بوده اند همچنین بخشی از آنها
در منطقه شوط ماکو زندگی می کنند
و دارای نام خانوادگی  بیات ماکو می باشند
2ـ ارومیه : در 18 آبادی در ارومیه  بیات ها زندگی می کنند(27)
از میان این روستاها می توان به روستای بیات واقع در 
دهستان باراندوزچای جنوبی اشاره کرد
همچنین تپه ای به اسم تپه بیات در بخش باراندوزچای قرار دارد

3_ در شهر سلماس نیز جمعیت هایی از بیات ها زندگی می کنند

از شهر ارومیه به سمت مرز کشور آذربایجان محل استقرار جمعیت هایی از ایل بیات است

4_ در مناطق سولدوز و آواجیق نیز بیات های قاراپاپاق ساکن هستند

استان اردبیل :

در منطقه سرعین بیات های بزچلو ساکن هستند

کشور آذربایجان :

گفته می شود در این کشور نیز تعداد زیادی از ایل بیات زندگی می کنند
در کشور آذربایجان 5 نام جغرافیایی منتسب به بیات ها وجود دارد(28)
 در روزگار شاه‌عباس گروهی از بیاتهای سپاهی در دربند و شابران شیروان مقیم بودند
و فرخ‌سلطان، حاکم آن ولایات و سرکردۀ آنان بود(29) به
به همان سبب یکی از دروازه‌های دربند «بیات قاپی» نامیده می‌شد(30)
همچنین از حضور بیات ها در حوالی گنجه هم گفته شده است
حضور بیات ها در دیگر مناطق آذربایجان مانند :
Ağcabədi, Salyan, Neftçala, Ucar, Şamaxı, Şabran, eləcə
Arran–Şirvan و منطقه تاریخی آلبانیا گزارش شده است

قلعه تاریخی بیات هم در کشور آذربایجان وجود داشت

که امروزه به مخروبه تبدیل شده است

همچنین روستای بویات و دو روستای مجاور آن که در شرق قره باغ هستند

از روستاهای بیات نشین در کشور آذربایجان هستند

کشور روسیه :

گفته می شود تعدادی از بیات ها نیز در منطقه
داغستان زندگی می کنند
در قسمت اروپایی این کشور در ولایت استاوروپول ، استراخان
(آستاراخان) ، منطقه کریمه بیات ها حضور دارند

همچنین گروهی از بیات ها زا زمان شاه عباس اول صفوی

در شهر دربند که جنوبی ترین شهر روسیه است مستقر شده اند(31)(32)

کشور گرجستان :

در جنوب شرقی کشور گرجستان حدود نیم میلیون نفر از ایل بیات

که از طایفه بیات بزچلو هستند زندگی می کنند(33)

کشور ترکیه :

حدس زده میشود جمعیت هایی از ایل بیات در شهر بایزید

که در زمان شاه عباس اول صفوی و برای حفاظت از شهر

به این شهر منتقل شده اند در آنجا زندگی می کنند(34)(35)

( در منابع تاریخی فقط نام سرکرده آنان یعنی یارعلی سلطان بیات ذکر شده

و به تعداد بیاتهایی که همراه وی به شهر بایزید منتقل شدند اشاره نشده است) 

کشور ارمنستان :

کشور ارمنستان که از زمان قره قوینلوها ، آغ قوینلوها وصفویه تا به قاجار

محل زندگی جمعیت هایی از ایل بیات بود 

از جمله مناطق ایروان و تالین (36)، با تصرف ارمنستان 

بدست امپراطوری روسیه تزاری و بعد ازآن اتحاد جماهیر شوروی

و اجرای سیاست پاکسازی ارمنستان از اقوام ترک مجبور به مهاجر 

از آنجا به کشور آذربایجان شدند و در نتیجه امروزه در کشور ارمنستان

ترکان بیات حضور ندارند

نویسنده محمدرضا احمدی

پانویس :

1_
(نقش ترکان آناطولی در تشکیل و توسعه دولت صفوی/ نوشته فاروق سومر

ترجمه دکتر اشراقی و دکتر امامی/ ص 208)

2_
(نقش ترکان آناطولی در تشکیل و توسعه دولت صفوی/ نوشته فاروق سومر

ترجمه دکتر اشراقی و دکتر امامی/ص 59)

3_ (اینانچ،2002،ص810_811)(شرف الدین علی یزدی،ج2،ص1034_1039،

1045_1048؛1087)

4_ (John Malcom, History of Persia, London ۱۸۲۹ ج‌۲، ص‌۶۶/

باکیخانف، عباسقلی، گلستان ارم، ج۱، ص۲۲۰، چاپ مهدی کریمی، تهران ۱۳۸۲ش/

محمد حسن اعتمادالسلطنه، ‌مرآت‌البلدان، ج‌۱، ص‌۶۴،

چاپ عبدالحسین نوائی و میرهاشم محدث، تهران ۱۳۶۷ش)

5_
(خورموجی، محمدجعفر، حقایق‌الاخبار ناصری، ج۱، ص‌۳، چاپ حسین خدیوجم، تهران ۱۳۶۳ش/

سلطان هاشم‌میرزا، زبور آل‌داود، ج۱، ص‌۷۲، چاپ عبدالحسین نوایی، تهران ۱۳۷۹ش/

صدیق‌الممالک شیبانی، میرزاابراهیم، منتخب‌التواریخ، ج۱، ص‌۳۷، تهران ۱۳۶۶ش)

6_ (همو، 263، 265، 273؛ سومر، اغوزلار، 225)

7_
(Woods J.E. The Aqquyunlu clan, Confederation, empire -Chicago,
1976, p. 39-40.)

8_ مقاله بررسی نقش ایل بزچلو در عصر صفویه

علی ابوالقاسمی/تاریخنامه خوارزمی/شماره بیستم/ زمستان 1396

9_

(مقریزی، احمد، السلوک، ج۶، ص118-181-184-219-296-478،
به کوشش عبدالقادر عطا، بیروت، ۱۹۹۷م.) 

10_
(طهرانی، ابوبکر، دیاربکریه، ج۱، ص۶۰، به کوشش نجاتی لوغال

و فاروق سومر، تهران، ۱۳۵۶ش)

11_
(نقش ترکان آناطولی در تشکیل و توسعه دولت صفوی/ نوشته فاروق سومر

ترجمه دکتر اشراقی و دکتر امامی/ ص 208)

12_

( نقش ترکان آناطولی در تشکیل و توسعه دولت صفوی نوشته فاروق سومر 

مترجمین دکتر اشراقی و دکتر امامی / ص 230)

13_

( نقش ترکان آناطولی در تشکیل و توسعه دولت صفوی نوشته فاروق سومر 

مترجمین دکتر اشراقی و دکتر امامی / ص 209)

14_

(نقش ترکان آناطولی در تشکیل و توسعه دولت صفوی

مترجمین دکتر اشراقی و دکتر امامی / ص 214)

15_ (همو ، 3/1812)

16_(اسکندر بیگ ترکمان ص 1088/

نقش ترکان آناطولی در تشکیل و توسعه دولت صفوی نوشته فاروق سومر

ترجمه دکتر اشراقی و دکتر امامی ص 230)

17_(غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، تاریخ حبیب السیر،

چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۶۲ ش)

18_ (اسکندر بیگ ترکمان ص 1086/

نقش ترکان آناطولی در تشکیل و توسعه دولت صفوی نوشته فاروق سومر

ترجمه دکتر اشراقی و دکتر امامی ص 230)

19_ (اسکندر بیگ ترکمان ص 1086/

نقش ترکان آناطولی در تشکیل و توسعه دولت صفوی نوشته فاروق سومر

ترجمه دکتر اشراقی و دکتر امامی ص 230)

20_ (اسکندر بیگ ترکمان ص 1086/

نقش ترکان آناطولی در تشکیل و توسعه دولت صفوی نوشته فاروق سومر

ترجمه دکتر اشراقی و دکتر امامی ص 230)

21_ ( کتاب ایل اینانلو در گذر زمان جلد دوم/ص496/خرم احسانی)

22_(موسوی ماکویی / افتخاری بیات)

23_ مقاله بررسی نقش ایل بزچلو در عصر صفویه

علی ابوالقاسمی/تاریخنامه خوارزمی/شماره بیستم/ زمستان 1396

24_

(کتاب پژوهشی در اسطور دده قورقود نوشته جوانشیر فرآذین ،

تبریز سال 1381 ، ص76-77-78-79-93-94 / با دخل و تصرف)

25_ (پاپلی، 114)

26_(همو، 263، 265، 273؛ سومر، اغوزلار، 225)

27_ (پاپلی، 114)

28_ (ایرانیکا، III/882).

29_ (همو، 3/1812).

30_ (باکیخانف، 51؛مینورسکی، 88)

31_(همو ، 3/1812)

32_(اسکندر بیگ ترکمان ص 1088/

نقش ترکان آناطولی در تشکیل و توسعه دولت صفوی نوشته فاروق سومر

ترجمه دکتر اشراقی و دکتر امامی ص 230)

33_ مقاله بررسی نقش ایل بزچلو در عصر صفویه

علی ابوالقاسمی/تاریخنامه خوارزمی/شماره بیستم/ زمستان 1396

34_(غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، تاریخ حبیب السیر،

چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۶۲ ش)

35_ (اسکندر بیگ ترکمان ص 1086/

نقش ترکان آناطولی در تشکیل و توسعه دولت صفوی نوشته فاروق سومر

ترجمه دکتر اشراقی و دکتر امامی ص 230)

36_ (Woods J.E. The Aqquyunlu clan, Confederation, empire -Chicago,

1976, p. 39-40.)