دهه محرم ، واقعه عاشورا ، کربلای معلی و ایل بیات(بایات)

بسم الله الرحمن الرحیم

دهه محرم ، واقعه عاشورا ، کربلای معلی و ایل بیات(بایات)

این مقاله تقدیم میگردد به پیشگاه حضرت اباعبدالله ، سیدالشهداء ، ثارالله

امام حسین بن علی ابن ابیطالب(ع)

نوشته محمدرضا احمدی به تاریخ عاشورای 1401

ترکها از جمله ایلات بیست و چهارگانه ترکمان اوغوز که ایل بیات یکی از آنان است
از جمله اقوامی هستند که اسلام را با شوق پذیرفته و خود به نشر دهندگان دین مبین اسلام
تبدیل شدند
در میان ترکها ، حضرت امیرالمومنین امام علی بن ابیطالب(ع)
و فرزندان ایشان دارای احترام و جایگاه خاصی بوده و هستند

حادثه دردناک شهادت حضرت اباعبدالله الحسین(ع) اما سوم شیعیان ،

نوه پیامبر اسلام(ص) فرزند حضرت امیرالمومنین امام علی بن ابیطالب(ع)

و حضرت فاطمه الزهرا(س) در روز عاشورای محرم سال 61 هجری قمری در کربلای معلی

از جمله مهمترین و تلخترین رخدادهای بسیار مهم تاریخ اسلام است که هیچگاه از حافظه تاریخی

مسلمین پاک نخواهد شد

به تبع آن ایل ترک بیات هم که از ارادتمندان به اسلام و امامان شیعه(ع) است

دل در گرو حضرت سید الشهداء امام حسین بن علی(ع) ، دهه محرم ، واقعه عاشورا

و کربلای معلی دارند که به مواردی از آن اشاره می نماییم

1- شاعر الحسین(ع)

ملا محمد بن ملا سلیمان بیات متخلص فضولی از شعرای ایل ترک بیات در عراق ،

شاعر بزرگ زبان و ادبیات ترکی در قرن دهم هجری است

پدر فضولی به گفته صادق بیگ افشار

صاحب تذکر مجمع الخواص که به زبان ترکی می باشد از ایل بیات بوده است

به محمد فضولی بیات به دلیل اثرش در گرامیداشت حضرت سیدالشهداء(ع) لقب شاعر الحسین(ع) دادند

که مدال خدمتگزاری ایل بیات به مکتب امام حسین(ع) است

این شاعر بزرگ در راه مکتب تشیع نیز خدمات ارزنده‌ای ارایه کرده‌است و کتاب «حدیقه السعدا» را نوشته‌است. فضولی در کتاب «حدیقه السعدا» جریان شهادت حضرت سیدالشهدا(ع) و تمامی حوادث واقعه عاشورا را به زیبایی بیان کرده‌است. این کتاب یکی از مهم‌ترین آثار فضولی است که قدیم‌ترین نسخه خطی آن در موزه پاریس نگهداری می‌شود و مربوط به سال ۱۱۸۱ قمری و دارای نقاشی‌های مینیاتور نفیس است.

فضولی کتاب حدیقة السعداء را به نثر ترکی در موضوع مقتل و مصائب انبیا و اولیا نوشته است. این کتاب دارای یک مقدمه و ۱۰ باب و یک خاتمه و اولین مقتل ترکی است که یک نویسنده و شاعر بزرگ تحریر کرده و آن را به آیات و احادیث، مزین، و به نکات بکر، مفید، اشعار ترکی، فارسی و عربی مرصّع کرده است. ابواب کتاب از این قرار است: در بیان احوال انبیا؛ باب دوم: در بیان جفاهایی که حضرت رسول از قریش متحمل شد؛ باب سوم: در بیان وفات حضرت رسول؛ باب چهارم: در بیان مصائب و وفات حضرت فاطمه زهرا؛ باب پنجم: در بیان شهادت حضرت امیرالمؤمنین(ع)؛ باب ششم: در احوال و مصائب حضرت امام حسن مجتبی (ع)؛ باب هفتم: در بیان عزیمت امام حسین (ع) از مدینه به مکه؛ باب هشتم: در بیان شهادت مسلم بن عقیل؛ باب نُهم: در بیان عزیمت امام حسین(ع) از مکه به کربلا؛ باب دهُم: در بیان شهادت امام حسین (ع)؛ خاتمه: در بیان رفتن اسرای اهل بیت: از کربلا به شام

این کتاب شاید اولین مقتل ترکی است که یک دانشمند و شاعر بزرگ تحریر کرده و مزّین به آیات و احادیث و مرّصع به نکات بکر و مفید و اشعار ترکی و فارسی و عربی است.

فضولی در مقدمه این کتاب ارزشمند ادبی – تاریخی می نویسد:

مردمان در ایام محرم از اطراف و اکناف به کربلا می آمدند و در سوگ سالار شهیدان امام حسین(ع) به سوگواری می پرداختند، تمام اشعار به فارسی و عربی بود و اکثریت مردمان که ترک بودند، از آن اشعار چیزی متوجه نمی شدند. لذا من تصمیم گرفتم که در مقتل امام حسین (ع) کتابی به زبان ترکی بنویسم... و این کتاب را تألیف کردم.

به چند نمونه از اشعار ترکی محمدفضولی بیات در رثای

حضرت اباعبدالله الحسین(ع) و واقعه کربلا اشاره می کنیم :

ای شمع بزم بارگه کبریا حسین!

بند 1)

ماه محرم اولدی مسّرت حرام دیر

ماتم بو گون شریعته بیر احترام دیر /

تجدید ماتم شهدا نفع سیز دگول

غفلت سرای دهرده تنبیه عام دیر /

غوغای کربلا خبرین سهل سانما کیم

نقص وفای دهره دلیل تمام دیر /

هر دّر اشک کیم تؤکیلور ذکر آل ایله

سیاره ی سپهر علّو مقام دیر /

هر مّد آه کیم چکیلور اهل بیت ایچون

مفتاح باب روضه ی دارالسلام دیر /

شاد اولماسین بو واقعه دن شاد اولان گؤنول

بیر دم ملال و غصه دن آزاد اولان گؤنول /

بند 4)

ای دردپرور الم کربلا حسین!

ای کربلا بلالرینه مبتلا حسین /

غم پاره پاره باغرینی یاندوردی داغیله

ای لاله ی حدیقه ی آل عبا ، حسین /

یاقدی وجودینی غم ظلمت سرای دهر

ای شمع بزم بارگه کبریا حسین /

دور فلک ایچوردی سنا کاسه - کاسه قان

ای تشنه ی حرارت برق بلاحسین /

یاد ائت »فضولی«، آل عبا حالین ائیله آه

کیم برق آهله یاقیلور خرمن گناه. /

بند 1)

- ماه محرم از راه رسید، دیگر شادمانی کردن حرام است/ امروز سوگواری، احترام به شریعت اسلام است.

- تجدید یاد و خاطره شهدا، بیهوده نیست/ یاد شهیدان در سرای غفلت آمیز دنیا، هشدار است

- خبر واقعه ی کربلا را سهل مپندار/ این نشان کاملی از نقص وفای دهر است

- هر دّر اشکی که به یاد آل محمد (ص) نثار شود/ موجب علو مقام می گردد

- هر مّد آهی که در غم اهل بیت (ع) کشیده می شود/ کلید در باب روضه ی دارالسلام است

- الهی که هرگز شاد مباد آن دلی که در این واقعه شاد شد/ شاد مباد آن دلی که در این ماتم دمی از غصه آزاد شد.

بند 4)

- ای پرورده الام کربلا، حسین!/ مبتلای بلاهای کربلا ، حسین!

- آتش غم، دل پاره پاره ات را داغدار کرد/ ای لاله ی باغ آل عبا، حسین

- وجودت را غم ظلمت سرای دهر شکست/ ای شمع بزم بارگه کبریا حسین

- ساقی دور فلک کاسه خون نصیب تو کرد/ ای تشنه ی حرارت برق بلاحسین!

- ای فضولی یاد کن از حال زار آل عبا و آه بکش/ چرا که شعله آه بر خرمن گناهت آتش می زند

اماکن حسینی :

از جمله تاثیرات حادثه بزرگ عاشورای حسینی

ایجاد مکانهای مذهبی و فرهنگی برای زنده نگه داشتن نام امام حسین(ع)

و گرامیداشت عاشورای حسینی بود

که می توان به حسینیه ها و تکیه ها اشاره کرد

تکیه ها :

تکیه نوعی مکان مذهبی است که در اکثر شهرهای ایران وجود دارد و یادگار حکومت ترکان شیعه بر ایران است

مراسم تعزیه‌خوانی از مراسم مشهوری است که عموماً در ایران در تکیه‌ها برگزار می‌شود

ایجاد تکیه ها در زمان حکومت قاجار به اوج خود رسید

تکیۀ ملاعباس بیات معروف به حاج میرزا آقاسی از ایل بیات :

این تکیه در میدان ارگ تهران قرار داشت.

بانی تکیه ، ملاعباس بیات معروف به حاج میرزا آقاسی ، صدراعظم محمدشاه قاجار بود

و آن را در زمان صدراعظمی خود (۱۲۵۱-۱۲۶۴ق) ساخت

و بنا بر ضبط آمار دارالخلافۀ تهران «تکیۀ جناب صدراعظم» نیز نامیده می‌شد

تکیۀ حاج میرزا آقاسی بسیار بزرگ بود و روزنامۀ وقایع اتفاقیه

در شرح وزش باد و پاره کردن و فروانداختن چادر آن (در روزنامه به نام تکیۀ دولت آمده است)

به بزرگی چادر اشاره می‌کند

و می‌نویسد: چادر تکیه ۵۲ ذرع طول و ۳۲ ذرع عرض آن بود که با ۹ دیرک بر پا شده بود؛

در صورتی که چادر تکیه‌های بزرگ دیگر را معمولاً با ۳ تا ۶ دیرک برمی‌افراشتند(1)

موقوفات حسینی :

از جمله سنتهای حسنه دین اسلام سنت وقف است

برای گرامیداشت عاشورای حسینی و بپاداری عزاداری حضرت امام حسین(ع)

وقف هایی مختص این امر انجام شده است

از جمله موقوفات حسینی برای بپاداری عزاداری ماه محرم توسط بیات ها به مورد زیر می توان اشاره کرد

محمد مراد خان بیات :

محمد مراد خان بیات از بیات های منطقه زرندیه در استان مرکزی بود

وی در زمان محمدشاه قاجار می زیسته و از فرماندهان ارتش قاجار

در آن منطقه بوده است ایشان دو دانگ از منطقه پرندک(رحیم آباد)

در نزدیکی ساوه در استان مرکزی را وقف عزاداری امام حسین (ع) نموده است

هم اکنون وقفنامه ایشان در اداره اوقاف شهرستان زرندیه محفوظ است

هیئت های عزاداری :

هیئت های عزاداری زیادی توسط فرزندان حسینی ایل بیات در مناطق مختلف

ایران و پراکندگی ایل بیات در کشورهای مختلف از

کشورهایی همچون افغانستان ، آذربایجان ، عراق ، گرجستان راه اندازی شده است

که افتخاری برای ایل بیات است از جمله :

پیرغلام امام حسین(ع) آقای شیخ عبدالزینب بیات

تا به امروز چیزی حدود 50 هیات راه انداخته است (2)

همچنین فرزندان ایل بیات شرف حضور در هیئت های عزاداری حسینی از جمله

دسته های عزاداری حسینیه اعظم زنجان و زینبیه اعظم زنجان

که بزرگترین هیئات مذهبی در ایران هستند را دارند

سقاخانه محله بیات شیراز :

سقاخانه یادگار معماری بجای مانده از حکومت ترکان شیعه بر ایران است

روند ایجاد سقاخانه ها از دولت ترک صفویه رفته رفته شروع و در دوره قاجار

به اوج خود میرسد و می توان آن را برگرفته از اعتقادات شیعه

همچون احترام به سقای دشت کربلا حضرت ابوالفضل العباس(ع) یا بحث توسل ونذورات دانست

سقاخانه به فضاهای کوچکی در معابرعمومی اطلاق می شود

که اهالی و کسبه برای آب دادن به رهگذران تشنه درست می کردند

سقاخانه معمولا ظروف سنگی بزرگی بودند که آب آشامیدنی در آن ها ریخته می شد

و پیاله هایی با زنجیر به آن ها بسته می شد

سقاخانه ها در ابتدا بیشتر جنبه خدماتی داشتند و بانیان آن ها بیشتر به منظور

ثواب بردن ، اقدام به ساخت و نگهداری آن ها میکردند

برخی سقاخانه ها دائمی بودند و برخی دیگر در زمانهای خاص به ویژه هنگام عزاداری

محرم برپا می شدند برای آگاهی دادن به رهگذران در شب ، شمع هایی در اطراف سقاخانه

تعبیه و روشن می شد که بعدها جنبه ای مذهبی پیدا کرد و کسانی که نذر و نیازی داشتند

هر شب جمعه شمع هایی را در سقاخانه ها روشن میکردند

سقاخانه محله بیات شیراز متعلق به ایل بیات در استان فارس است

محله بیات در شیراز پشت حرم حضرت سیدعلاء الدین حسین(ع)

که توسط طایفه بیات آغ اولی/آق اولی در زمان عادلشاه افشار ساخته شد

و قدمتش به دوره افشاریه میرسد و ساکنان آن از ایل بیات بودند

در زمان عادلشاه افشار ، دومین پادشاه سلسله افشاریه

گروهی از بیات های منطقه خراسان به فرماندهی صالح خان بیات

از سردارن مشهور نادرشاه افشار و عادلشاه افشار از خراسان به منطقه فارس اعزام شدند

اینان بخشی از نیروهای نظامی ایل بیات بودند که در سپاه افشاریه خدمت میکردند

از جمله در زمان نادرشاه افشار در جنگهای او از جمله

جنگ فتح هندوستان مشهور به جنگ کرنال شرکت داشتند

بعد از به سلطنت رسیدن عادلشاه افشار وی صالح خان بیات را به عنوان

حاکم سیاسی - نظامی منطقه فارس تعیین کرد او به همراه گروهی از جنگاوران ایل بیات

از خراسان رهسپار منطقه فارس شده و در شیراز ساکن شدند

و محله ای به اسم بیات تاسیس کردند و به بیات آغ اولی/ آق اولی مشهور شدند(3)

امروزه سقاخانه تاریخی محله بیات شیراز در وضعیت مناسبی قرار ندارد و امکان تخریب آن میرود

مداحین معروف بیات :

مداح کربلایی احسان بیات ( از ترکان بیات در کشور افغانستان)

مداح کربلایی محمدرضا بیات (از ایران)

مداح کربلایی روح الله بیات (از ایران)

مداح حاج علی بیات (از ایران)

مداح حاج حسن بیات (از ایران)

مداح محمود بیات علیا( از ایران)

زوار بیات به کربلای معلی :

بعضی از مردان ایل بیات در ایران

بخصوص بیات هایی که زندگی عشایری نداشته و ساکن بودند

افتخار این را داشتند که به زیارت حرم حضرت امام حسین(ع) مشرف شوند

و مفتخر به لقب کربلایی شوند بخصوص در دوره قاجار نمونه هایی از لقب کربلایی

در اسامی بیات ها دیده می شود

اما در مورد خانم ها به دلیل محدودیت در سفر کردن بسیار نادر بوده است

اما اولین نمونه ثبت شده آن که در تحقیقات به آن برخورده ام

مرحومه خانم کربلایی سکینه بنت شریف بیات

از طایفه بیات مستعلی بیگ از ایل بیات است که متوقی در سال 1340

و قبرش در قبرستان سعدیه شیراز قرار دارد

وی در سنین پیری در دهه بیست خورشیدی

سفری به کربلای معلی داشته است

و به زیارت سالارشهیدان حضرت اباعبدالله الحسین(ع) مشرف می شود

قبور بیات های مدفون در کربلای معلی :

1- قبر محمدفضولی بیات شاعر بزرگ زبان و ادبیات ترکی

در نزدیکی درب حرم امام حسبن بن علی (ع) قرار دارد

2- قبر فضلی بیات از شاعران زبان ترکی و فرزند فضولی بیات می باشد

قبر او در کنار قبر پدرش می باشد که متاسفانه

در هنگام عریض کردن خیابان در زمان صدام آثار آن از بین رفته است(4)

3- قبر مرحوم ملاعباس بیات معروف به میرزا آقاسی صدراعظم محمدشاه قاجار

در شهر کربلا و در حرم امام حسین(ع) در رواق شمالی معروف به رواق پادشاهان قرار دارد(5)

نوشته محمدرضا احمدی

گروه فرهنگ و تاریخ ایل بایات(بیات)

منابع :

1- (شم‌ ۴۰؛ نیز نک‌ : شهیدی، ۲۴۶)

2- (روزنامه جام جم / یک‌شنبه ۱۷‌شهریور ۱۳۹۸، شماره ۵۴۷۶)

3- فارسنامه ناصری دوره افشاریه /

ایلات و طوایف ترک نوشته مظفر قهرمانی صفحه 192 نسخه الکترونیکی

4- تاریخ شفاهی ترکمان های بیات در عراق

5- مقاله نام تعدادی از شاهان و رجال ایرانی مدفون در کربلا / خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا)

/ تاریخ انتشار 6 دی ماه 1391