تیلیم خان
در این مطلب به معرفی تیلیم خان بیات شاعر بزرگ زبان و ادبیات ترکی
و از افتخارات ایل بیات(بایات) خواهیم پرداخت
تیلیم خان از شعرای مشهور ترک و متولد روستای مراغه بخش
نوبران ساوه می باشد
اما اصالت وی از ایل بیات می باشد پدر یا پدربزرگ
تیلیم خان به همراه تعداد زیادی از بیات های شمال عراق
در زمان نادرشاه به ایران کوچ می کنند
قابل ذکر است که ترک ها در کشور عراق به ترکمان
هم معروفند
این گروه از بیات ها که توسط نادرشاه به ایران مهاجرت داده
شده اند به بیات قارا اولی مشهور هستند قبلا در مطلبی
تحت عنوان بیات قارا اولی به این موضوع مفصل پرداخته ام
تیلیم خان در شعری این موضوع را نیز بیان کرده است :
| اؤلکه‌میز عراق‌دیرشهریمیز ساوا | | مزلقان چاییندان گؤتؤردؤم هاوا |
| عاشیقلار دردینه اِیلرم داوا | | من طبیبم هندوستاندان گلیرم |
| بیلن‌لربیلسین‌لرمن تیلیم خانام | | بیلمیین‌لربیلسین، گؤوهرم، کانام |
| مرغی ساکینی، اصلی تؤرکمانام | | گزه‌گزه بو جهاندان گلیرم |
| هر مصلحت اولسا ائلینن گرک | | مثلدیر بو، بیر گولونن یاز اولماز |
نام پدر تیلیم‌خان «تیمورخان» و نام پدر بزرگش «قاراخان» می‌باشد.
پسرانش به نامهای «ابوالقاسم بگ»، «غلامحسین بگ» و «شکرالله بگ» بوده اند.
نام یکی از دخترانش «زرافشان» و نام دختر دیگرش مشخص نیست.
همسرش” «مختومه خانم», خواهر کوچکتر «مهری خانم»
دختر حاجی محمّدرضاخان بوده است. گفته می شود تیلیم خان دل در گرو عشق مهری داشته ولی مهری با
شخصی به نام «صفی‌الله خان» که از مقامات بلندپایه نظامی آن دوره
بوده ازدواج کرده و به شیراز می رود.
تیلیم‌خان نیز به شیراز رفته و در آنجا به شغل نجاری و منبت کاری
مشغول می‌شود و بعد از مدّتی به دیار خود بر می‌گردد و
با مختومه خانم ازدواج می‌کند.
شیراز منه زیندان اوْلور
گئدن گلین , گئدن گلین
کلمه «تیلیم» که در کتاب ارزشمند «دیوان لغات‌التّرک» محمود کاشغری
آمده از کلمه های اصیل ترکی و به معنی زیاد، تمام، کامل، همیشه،
دائم، با پایه و اساس و ابدی می باشد.
(دیوان الغات التّرک جلد ۱ صفحه ۵۱۴-۳۹۷)
تیلیم‌خان در سن ۷۰ الی ۷۵ سالگی در روستان مرغئی وفات نموده و
در همانجا دفن می‌گردد ، قبر وی در قبرستان همان روستا واقع می‌باشد
که در سال ۸۹، بارگاهی بر روی آن برپا گردید.
چنانچه از آثار تیلیم‌خان مشخص است ، وی با آثار شاعران قبل از خود
آشنایی لازم را داشته و بر بعضی اشعار آنان نظیره نوشته است.
از شاعرانی که تیلیم خان از اشعار آنان در شعرش به انحاء مختلف
استفاده کرده می توان به شاعران زیر اشاره کرد:
1- محمّد فضولی شاعر بزرگ آذربایجان (قرن نهم هجری)،
2- عمادالدین نسیمی بنیانگذار فرقه‌ی حروفیه (قرن هشتم هجری)،
3- ملاپناه واقف (که معاصر تیلیم‌خان و وزیر ابراهیم خلیل‌خان حاکم وقت
منطقه‌ی قاراباغ آذربایجان و مستقر در قلعه‌ی شوشا بوده است)،
4- شاه اسماعیل ختایی (بنیانگذار سلسله صفویه)،
5- مختوم‌قلی فراغی شاعر بزرگ ترکمن (که چند دهه قبل از تیلیم‌خان
دار فانی را وداع گفته است)،
6- تیکمه‌داشلی خسته‌قاسم (که در دوره‌ی صفویه و
افشاریه در بین سالهای ۱۰۸۱ و ۱۱۵۷هجری شمسی می‌زیسته است)
همانطور که تیلیم‌خان در اشعار خود از شاعران قبل از خود تاثیراتی
پذیرفته، برشاعران بعد از خود نیز تاثیراتی داشته است.
این امر را می‌توان در آثار شعرایی نظیر
مأذون قشقایی, ترکمن محمود (از نوادگان تیلیم خان),
حکیم هیدجی و شاعران دیگر منطقه به خوبی مشاهده نمود.
تیلیم خان در آثار خود از ادبیات شفاهی و فوْلکلور غنی ترکان
(مخصوصا منطقه ساوه و همدان) استفاده های فراوانی برده است؛
مانند استفاده از امثال و حکم،
گفتار نیاکان, قصّه ها, داستانها, اصطلاحات رایج در زبان مردم و …
برای اثبات ادعای خود, در این جا به کار برده شدن ضرب‌المثل
معروف “بیرگولونن یازاوْلماز”(با یک گل بهار نمی‌‌شود),
در یک بیت شاعر را شاهد می‌آوریم.
هر مصلحت اوْلسا ائلینن گرک مثلدیر بو, بیر گوٍلونن یاز اوْلماز
یا در اشعاری چون «مؤو ایله قوْیونون موٍباحیثه سی- بحث تاک با میش» و
«یئر ایله گؤیون بحثی- مباحثه ی زمین و آسمان» از داستانهای قدیمی
مانند بحث «درخت خرما و بز» الهام گرفته است .
از آثار تیلیم خان چنین بر می آید که وی علاوه بر ادبیّات ترکی بر
ادبیّات عرب و فارسی تسلط کافی داشته
و اشعاری نیز به این زبانها سروده است .
ایگیـد اودور اهل- عیرفان یانیندا دمـه دم قاتمــایا, وئــره بیردم گوش
سوْروشسالار اصول- دیـن نئچه دی عرب خمس و فارسی پنج و توٍرکو بئش
از اشعار تیلیم خان که تاکنون در دست است، بیشترشان
دارای مفهوم مذهبی، اجتماعی و پند و اندرز و حکمت می باشند.(1)
(1) : نوشته : اسدالله امیری
منبع : http://durnanews.ir/?p=7970