اسب بیات

اسب بیات(بایات) در پیچ و خم تاریخ

کلمه " بایات " که در برخی منابع تاریخی بصورت " بیات " ضبط شده است

نام یک ایل از بیست و چهار ایل ترکمن اوغوز است

خواجه رشیدالدین فضل الله نام قبیله بایات را به معنای با دولت و پرنعمت می‌داند

(رشیدالدین فضل‌الله، جامع‌التواریخ، ج۱، ص۵۸،

به کوشش محمدروشن و مصطفیٰ موسوی، تهران، ۱۳۷۳ش)

اصل این قبیله در نسبنامه ترکمان به «بای آت »

پسر دوم گون خان پسر اغوزخان می رسد

(رشیدالدین فضل الله ج 1 ص 39 حمدالله مستوفی 1362 ش الف ص 566 /

تاریخ قزلباشان ص 24 قائم مقام ص 403)

معنای دیگری که برای معنی کلمه بایات صورت می گیرد

بصورت " بای + آت " اسب سرور است

( مقاله نام و نشان تاریخ ایل قشقایی نوشته علی پورصفر قصابی نژاد)

با توجه به اینکه آیین ترکمن ها قبل از اسلام ، آیین شامانیسم بوده است

(کتاب پژوهشی در اسطور دده قورقود نوشته جوانشیر فرآذین ،

تبریز سال 1381 ،ص24)

لذا اسب سرور نه به معنای عبادت کردن است بلکه به معنای شخصی

که اسب و جایگاه آن برای او مهم بوده و شیوه زندگی او در تعامل

با اسب(پروش اسب) است معنا می شود

از آنجا که پرورش انبوه اسب در جامعه ترکمن ابزاری برای ثروتمند شدن است

و افرادی که دارای گله فراوان اسب هستند ثروتمند محسوب می شوند

لذا تعریف ارایه شده برای کلمه بایات یعنی

نعمت ، پر دولت و اسب سرور(پرورش دهنده گله های اسب) در یک ردیف قرار می گیرند

اسب در میان اوغوزها بخاطر نقش مهم و حیاتی اش در جنگ ها

و تاخت و تازها و مسافرت ها و شکار ، بی اندازه مورد توجه بوده است

این امر به اندازه ای اهمیت داشت که در شرایط فرهنگی ویژه آن ها

در مواردی حالات و خصوصیات انسان ها با این موجود مقایسه و ارزیابی می شود

مثلا در داستان " بامسی بئیر ه ک " ، " bamsi  bayarak " 

قهرمان با حق شناسی تمام اسب اصیل و محبوب خود را چنین توصیف می کند :

" آت دئمه رم سنه ، قارداش دییه رم ، قارداشیمدان یئگ ! باشیما ایش گلدی !

یولداش دییه رم ، یولداشیمدان یئگ !

که برگدان آن به زبان فارسی چنین است :

چگونه تو را اسب خطا کنم ،  تو همانند برادر هستی ، حتی از برادر هم نزدیکتری !

به هنگام سختی و گرفتاری ، مثل دوست واقعی در کنار منی ، حتی از دوست هم بهتری !

(کتاب پژوهشی در اسطور دده قورقود نوشته جوانشیر فرآذین ،

تبریز سال 1381 ،ص28 / با دخل و تصرف)

کما اینکه خود شخصیت دده قورقود سراینده اسطوره های اوغوزها

از قبیله بایات است و جایگاه و منزلت اسب در اسطوره دده قورقود

در واقع منعکس کننده جایگاه و ارزش اسب در میان قبیله بیات است

در مقدمه خود کتاب دده قورقود چنین آمده است :

رسول علیه السلام زمانینا یاخین ، بایات بویندان قورقود دئرلر بیر ار قوپدی ...

یعنی حوالی ظهور پیامبر علیه السلام ، در قبیله بایات شخصی که بابا قورقود می گفتند

پا به عرصه ی وجود نهاد ...

به گفته محققین از آنجا که ایلات ترکمن اوغوز دامدار بودند

اطلاق نام اسب سرور به بایات ها (بیات ها)نشان دهنده این است

که بایات ها علاوه بر دامداری پروش اسب را نیز انجام میدادند

کما اینکه در میان ترکمن های اوغوز ، بایات ها(بیات ها) در پروش اسب

بهترین و موفقترین پرورش دهنده اسب بودند

به این لحاظ اسب پرورشی توسط بیات ها به اسم بیات در منابع تاریخ معروف است

در واقع بیات ها ، تامین کننده اسب بیست و چهار قبیله ترکمن اوغوز هستند

اسبی که امروزه در کشور ترکمنستان و در منطقه ترکمصحرای ایران

و بعضی از نقاط آسیای میانه(از اقمار شوروی سابق) یافت می شود

و به اسم آخال تکه می شناسیم  همان اسب معروف بیات است

بعد از ورود تدریجی ترکمن های اوغوز از دوره سلاجقه

به غرب رودخانه جیحون ، اسب بیات نیز به غرب رودخانه جیحون وارد شد

و با توجه به پراکندگی اوغوزها در مناطق جغرافیای مختلف 

و استفاده از نژادهای دیگر اسب ، از تعداد این اسب ها کمتر شد

کما اینکه محدود به کشور ترکمنستان فعلی و مناطق اطراف آن گردید

نام آن نیز به مرور به آخال تکه تغییر پیدا کرد

آخال تکه : نام واحه ای از ترکستان روس در دامنه ٔ قبه داغ ، و رود اترک از آنجا گذرد

هم اکنون جمعیت هایی از ترکمن های بیات در ترکمنصحرا در ایران

و در کشور ترکمنستان زندگی می کنند

در کشور ترکمنستان چهار نام جغرافیایی منتسب به بیات ها وجود دارد(ایرانیکا، III/882).

با ورود مهاجرت عده ای از بیات ها به مناطق آناطولی ، شام(سوریه و لبنان)

بیات ها که درگیر جنگ های پیاپی و کوچ نشینی بودند متوجه شدند

اسب کهن بیات که برای مناطق دشت مناسب است

(مناسب استفاده در مناطق دشت و هموار اطراف دریاچه ارآل و دشت قبچاق

؛ رجوع شود به محل زندگی اوغوزها در سفرنامه ابن فضلان)

اسب کهن بیات برای مناطق جدیدی که بیات ها به آن وارد شده و کوهستانی بود دیگر کارآیی نداشت

( از اسب های آخال تکه برای تولید نژادهای جدید استفاده شده است.

آخال تکه می تواند یک اسب ورزشی باشد و در رشته سرعت و استقامت رقابت کند.

اما این اسب به دلیل سم های نرم شکننده خود برای مسیرهای کوهستانی مناسب نیستند.)

از همین رو بیات هایی که در سرزمین شام بود و به شاملو بیات مشهور شده بودند

اسب های کهن بیات(آخال تکه فعلی) را با اسب عربی که اسب بومی مناطق خاورمیانه

و به لحاظ فیزیکی مناسب برای منطق کوهستانی است آمیزش دادند

و موفق شدند اسب جدیدی را تولید کنند که مناسب مناطق کوهستانی است

این اسب جدید از اسب عرب دارای سرعت بالاتری بود و همچنین

قدرت و استحکام اسب عرب را داشت 

(لازم به ذکر است اسب عرب به انواع مختلف دسته بندی می شود

در این مقاله منظور اسب عرب بومی در منطقه سوریه است

انواع مختلف اسب عرب در عین داشتن تفاوتهای اندک در کلیت

دارای اشتراک هستند)

سرعت بالای اسب جدید بیات برای میادین جنگ مناسب و قدرت و استحکام آن برای

عبور از مناطق کوهستانی مناسب است

(از زمان سلجوقیان به قبایل ترکمانی که در میان حلب وانتب(عینتاب) قشلاق

و در میان سیواس و گرون گمرق ییلاق می کردند ترکمان شام ( شاملو – شاملی) می گفتند

و در میان مردم ترک و منابع ترکی شاملو اطلاق می گردیدند در منابع رسمی مربوط

به دوران عثمانی ، جمعیت های ساکن در میان حلب و انتب(عینتاب) به اسم ترکمان های حلب ،

به قبایل زیادی مانند بیات ، اینانلو ، بیگدلی ، افشار و خدا بنده لو تقسیم شدند

(نقش ترکان آناطولی در تشکیل و توسعه دولت صفوی/ نوشته فاروق سومر

ترجمه دکتر اشراقی و دکتر امامی/ ص 208))

بعد از روی کار آمدن سلسله ترکمن آق قویونلو و بعد از آن صفویه

بیات ها از سرزمین شام به سمت شرق رفته رفته حرکت کرده

به نحوی که در زمان صفویه شاملو بیات ها و اسب جدید بیات

وارد غرب ایران کنونی شدند

مقریزی در حوادث سال ۸۰۹ق/۱۴۰۶م نیز از هر دو قبیله اینانلو و بیات ترکمان

(شاملوها)در شهر آمِد یاد کرده است

(مقریزی، احمد، السلوک، ج۶، ص118-181-184-219-296-478، به کوشش عبدالقادر عطا، بیروت، ۱۹۹۷م.)

(طهرانی، ابوبکر، دیاربکریه، ج۱، ص۶۰، به کوشش نجاتی لوغال و فاروق سومر، تهران، ۱۳۵۶ش)

(آمد نام قدیمی شهر دیاربکر است ، شهر دیاربکر در جنوب شرق کشور ترکیه امروزی قرار دارد)

(آمد در آن زمان پایتخت سلسله آق قویونلو بود که بعدا پایتخت به تبریز منتقل شد)

" شاه اسماعیل اول صفوی در سال 907 هجری قمری آذربایجان را فتح کرد

و تبریز تختگاه آق قویونلوها را متصرف شد و تاسیس دولت صفوی و پایان حکومت ترکمانان را اعلام نمود 

(سلاطین آق قویونلو نیز از ترکمانان بودند)

با سقوط سلسله آق قوینلو ، بیات ها وارد اراضی آذربایجان شدند

در تمام این مدت اسب جدید بیات(ترکیب آخال تکه و اسب عرب بومی در سوریه)

بیات ها را همراهی کرده و جمعیت آنان چند برابر می شد

تا قبل از شاه عباس اول صفوی شاملو بیات ها در اطراف کزاز و کرهرود

واقع در جنوب شرقی همدان(نزدیک شهر اراک فعلی) یورد بزرگی داشتند

و جمعیت آنها از ده هزار چادر تشکیل میشد

( نقش ترکان آناطولی در تشکیل و توسعه دولت صفوی نوشته فاروق سومر 

مترجمین دکتر اشراقی و دکتر امامی / ص 230)

که جمعیت بسیار زیادی بوده است

اما آنان در کزاز و کرهرود ساکن نبوده بلکه بین زنجانرود(شهر زنجان)

و نزدیکی شهر اراک(کزاز و کرهرود) ییلاق و قشلاق میکردند

هنوز در دوره صفویه بیات ها و دیگر ترکانی که از منطقه شام آمده بودند

را تحت عنوان شاملوها میشناختند

در استان زنجان فعلی از ایلات بیات ، خدابنده لو ، افشار ، بیگدلی

و تعدادی اندکی از اینانلوها حضور دارند

که دقیقا از همان ایلات ترکمان ، منطقه شام(سوریه و لبنان فعلی) هستند

(نقش ترکان آناطولی در تشکیل و توسعه دولت صفوی نوشته فاروق سومر 

مترجمین دکتر اشراقی و دکتر امامی / ص 208-209)

و شاه عباس بیات ها را به مناطق مختلف فرستاد و حکومت این مناطق

را به آنها سپرد که شامل مناطق زیر است :

شهر دربند(در روسیه فعلی) ، شهر بایزید(در کشور ترکیه فعلی)

شهر ماکو ، شهر ایروان (در ارمنستان)

(اسکندر بیگ ترکمان ص 1088/ نقش ترکان آناطولی در تشکیل و توسعه دولت صفوی نوشته فاروق سومر

ترجمه دکتر اشراقی و دکتر امامی ص 230)

همچنین گروهی از بیات ها موظف به اسکان دایم در منطقه اراک شده

تا حاکم صفویه در مناطق غربی کشور باشند که اولین حاکم بیات در

منطقه اراک و غرب کشور در آن زمان ، اوغورلو سلطان بیات است

(اسکندرمنشی ص ۳۵۲ـ۳۵۳ بدلیسی ص ۸۱ـ۸۲ تاریخ قزلباشان همانجا)

همچنین بعد از انتقال پایتخت صفویه یه شهر اصفهان ، تعداد زیادی از بیاتها

برای حفاظت از اصفهان به جنوب ایران منتقل شدند

(تاریخ سرگذشت مسعودی زندگی‌نامه و خاطرات شاهزاده مسعودمیرزا ظل‌السلطان

همراه با سفرنامه فرنگستان، مسعودمیرزا ظل‌السلطان، صفحات ۲۴۵ و ۲۴۶، انتشارات بابک، ۱۳۶۲)

(کتاب اصفهان نوشته دکتر لطف الله هنرفر صفحه 56)

که بیات های منطقه اصفهان از این گروه از بیاتها هستند

در مهمترین منابع تاریخی که اسمی از اسب بیات در آن آمده است منابع زیر است :

1_ در زمان شاه اسماعیل اول صفوی :

" ... و چون چشم خواجه به فوج قزلباش افتاد ، دید که قریب به یک فرسنگ زمین

در زیر خیمه های اطلس و زربفت درآمده  و در هر خیمه ای ،  سه چهار اسب

بدو پاک عربی و بیاتی بسته و یک قطار شتر مایه خوابیده و یک مرکب با ساخت(و) زرین ،

در در هر خیمه ای ایستاده ..."

(کتاب عالم آرای صفوی به کوشش یدالله شکری ،انتشارات بنیاد فرهنگ ایران

بخش نامه سلطان حسین میرزای بایقره به شاه اسماعیل ، ص 197)

2_ در زمان شاه عباس اول صفوی :

" شاه عباس اول صفوی ... از ایل بیات سه هزار کره اسب بیاتی نژاد

که همواره مورد توجه قزلباشان بود دریافت کرد

(اسکندرمنشی ص ۳۵۲ـ۳۵۳ بدلیسی ص ۸۱ـ۸۲ تاریخ قزلباشان همانجا). "

در این متن مشخص است که اسب جدید بیات ها برای

موقعیت جغرافیایی ایران که مناطق کوهستانی در آن زیاد است

و همچنین پیشه قزلباشان که در میادین جنگ حضور داشتند .

و به اسب های سریع نیازمند بودند کاملا مناسب بوده است

بدین جهت مورد توجه قزلباشان بوده است

بیات ها تا دوره شاه عباس اول صفوی هنوز مهمترین تولید کننده اسب

در میان ترکمن های اوغوز بوده اند

ظاهرا بعد از پراکندگی بیات ها در دوره شاه عباس اول صفوی

که به استقرار بیات ها در نقاط مختلف انجامید پرورش جمعیت انبوه اسب

بین آنان منسوخ شد و در آمیزش اسب بیات با دیگر اسب های محلی

این گونه اسب در بسیاری از مناطق که بیات ها حضور داشتند از بین رفت

اما به راستی اسب مشهور بیات که در سرزمین شام  ایجاد شده بود

به کلی از بین رفت ؟

در مطلب بالا توضیح داده شد گروهی از بیات ها برای حفاظت از اصفهان

در برابر حملات بیگانگان به اطراف اصفهان منتقل شدند

گروهی از این بیات ها به سمیرم در جنوب غربی اصفهان رفته و مقداری زمین

را از شاه عباس اول صفوی به عنوان (تویول)دریافت می کنند

و مقداری زمین هم در دوره شاه سلطان حسین صفوی

از خاندان چوله(حاکم صفویه در سمیرم) خریده و به زمینهای بیات اضافه می کنند

(رجوع شود به کتاب از خراسان تا تختگاه اصفهان ؛ نوشته دکتر عیسی شجاعی ؛

ص 144 - 147)

با توجه به جمعیت بیات ها در منطقه و پرورش اسب جدید بیات توسط آنها

به این مراتع وسیع نیازمند بودند

بعد از حمله ارتش قاجار در سال 1204 هجری قمری به سمیرم

(رجوع شود به کتاب از خراسان تا تختگاه اصفهان ؛ نوشته دکتر عیسی شجاعی ؛ص 176)

و در گیری هایی که بعدا بیات ها با بعضی طوایف در آن منطقه پیدا کردند

بسیاری از بیات ها پراکنده شدند و جز تعداد اندکی در سمیرم باقی نماندند

به این ترتیب پرورش جمعیت انبوه اسب جدید بیات دوام نیاورد

و جمعیت هایی از این اسب در آن منطقه و بین طوایف حاضر در منطقه باقی ماند

در چند دهه قبل یکی از افراد طوایف ترک منطقه سمیرم به اسم

 زیاد خان دره شوری تعدادی از اسب‌های منطقه را که سرآمد دیگران بودند

و همگی دارای خصوصیات رفتاری و صفات ظاهری مشترکی بودند در یک محل جمع‌آوری و پرورش داده است.

که این اسب های اصلاح نژاد شده که امروزه به اسم اسب دره شوری شناخته می شود

همان اسب بیات معروف است که محبوب نیروهای قزلباش بوده است

هنوز اندک بیات هایی که در آن منطقه حضور دارند این اسب را به اسم اسب بیات می شناسند

در ادامه به بررسی ظاهر و فنوتیپ و ویژگی های اسبی که امروزه به اسم دره شوری

معروف است خواهیم پرداخت :

به لحاظ ظاهری این اسبها شباهت زیادی به اسب های عرب دارند.

از بارزترین علامت‌های ظاهری این نژاد کپل صاف، دمی افراشته، بدنی قوی می‌باشد.

قد اسب به مراتب بلندتر از اسب عرب می‌باشد

از نظر استقامت و رکورد سرعت بسیار بالاتر از اسب‌های عرب هستند

و همین باعث شده که در کورس اسب‌های عرب نمی‌توانند شرکت کنند

باتوجه به مشخصات گفته شده کارشناسان اسب تایید می کنند

اسب دره شوری یک اسب دو رگه است

که مشخصا یک نیای آن اسب عرب است به همین دلیل دارای شباهت بسیار با اسب عرب می باشد

اما در پیدا کردن نیای دیگر اسب دره شوری ، به دو ویژگی خاص آن که در اسب عرب نیست

باید توجه کرد

1_ قد بلندتر آن از متوسط قد اسب عرب

2_ سرعت و دوندگی بیشتر آن به نسیت اسب عرب

در تشخیص نیای دیگر اسب عرب به چند کاندیدا بر میخوریم

که بومی در فلات قاره ایران هستند :

1_ اسب عرب ایرانی

2_ اسب خزرچه

2_ اسب کرد

3_ اسب قره باغ

4_ اسب سیستانی

5_ اسب خزرچه

اسبهای فوق دارای قد بلندتر از اسب عرب و سریعتر از اسب عرب نیستند

پس نمی توانند نیای دیگر اسب دره شوری باشد

تنها اسب دیگری که این دو ویژگی را دارد و حتی خود نیای چند نوع اسب جدید ترکمن است

اسب آخال تکه می باشد

در واقع اسب دره شوری که زیاد خان دره شوری از اسب های منطقه سمیرم

و مورد استفاده طوایف ترک آنجا جمع آوری و پرورش داده است

همان اسب بیات نژاد معروف و مورد علاقه قزلباشان صفوی است