بیات اراک

ایلخانی خاندان بیات اراک

بر ایل بیات در گستره اراک - همدان- زنجان :

ایل ترک بیات ، یکی از بیست و چهار ایل ترک اوغوز است

که با اسلام آوردن ترکان اوغوز و فتح خاورمیانه توسط سلسله سلجوقی

( نسب سلجوقیان به ایل قینیق که یکی از بیست و چهار ایل ترک اوغوز است می رسد)(1)

ایل بیات همراه با سلسله سلجوقی و دیگر ایلات ترک اوغوز به مرور از شرق رود جیحون

 وارد خاورمیانه شدند بعدها ایل بیات به شعب مختلفی تقسیم و در

مناطق مختلفی پخش شدند

یکی از شعب ایل بیات که دارای جمعیت بسیار زیادی بود به منطقه شام

(شامل کشور سوریه امروزی و لبنان) رفتند

ایلات ترکی که به منطقه شام رفتند به شاملو-شاملی مشهور گشتند

این گروه از بیاتها به شاملو بیات / شاملی بیات / شامبیاتی هم مشهور شدند

از زمان سلجوقیان به قبایل ترکمانی که در میان حلب وانتب(عینتاب) قشلاق

و در میان سیواس و گرون گمرق ییلاق می کردند ترکمان شام (شاملو – شاملی) می گفتند

و در میان مردم ترک و منابع ترکی شاملو اطلاق می گردیدند در منابع رسمی مربوط

به دوران عثمانی ، جمعیت های ساکن در میان حلب و انتب(عینتاب) به اسم ترکمان های حلب ،

به قبایل زیادی مانند بیات ، اینانلو ، بیگدلی ، افشار و خدا بنده لو تقسیم شدند(2)

در زمان عثمانی  آنان تابستان را در " اوزون یایلا "(اوزون یایلاق) 

واقع در جنوب سیواس و زمستان را در نواحی بین حلب  و غازی عینتاب میگذراندند(3)

(حلب شهر بزرگی در کشور سوریه امروزی است)

شامبیاتی ها در دو مرحله وارد ایران شدند

مرحله اول :

در سال 803 هجری قمری امیر تیمور گورکانی به سیواف لشکر کشید

پس از آن هم امیرتیمور گورکانی پیشروی به سوی سوریه ، ملطیه و بسنی وعینتاب کرد

همینطور لشکری را هم به اطراف حلب فرستاد(4)

گروه خیلی اندکی از بیات ها توسط امیرتیمور گورکانی به همراه قاجارها

و تعداد اندکی افشار از منطقه حلب به قره باغ آذربایجان آورده شدند(5)

که بعدا در ایل قاجار ادغام شده و به شامبیاتی قاجار مشهور گشتند(6)

مرحله دوم :

اما گروه عمده  جمعیت شاملو بیات ها(شامبیاتی ها) 

در بازه زمانی حکومت آغ قویونلو ها تا ابتدای صفویه وارد ایران شدند(7)

ابتدا بیات ها در نزدیکی ارومیه تا منطقه قره داغ(ارسباران) قشلاق و ییلاق میکردند

حضور دیگر ایلات شاملو که تعدادی از آنها هنوز در منطقه آذربایجان غربی زندگی می کنند

مانند ایل اینانلو و بیگدلی موید این است که نخستین یورد بزرگ و مشترک

شاملوها استان آذربایجان غربی امروزی بوده است

چنانکه امروزه تعدادی اندکی از ایل بیگدلی در ارومیه و اطراف آن ،

بخشی از ایل اینانلو در خوی و مرند(قشلاق) و قره داغ(ییلاق)

و بیات ها در 18 آبادی در ارومیه زندگی می کنند(8)
از میان این روستاها می توان به روستای بیات واقع در 
دهستان باراندوزچای جنوبی اشاره کرد
همچنین تپه ای به اسم تپه بیات در بخش باراندوزچای قرار دارد

با جابجایی پایتخت به قزوین سلسله صفوی تصمیم گرفت به دلیل حملاتی

که ممکن بود از طرف غرب کشور به پایتخت صفویه شود

شاملوها را از منطقه آذربایجان غربی به فاصله نزدیکتری به پایتخت منتقل کند

ولی گروهایی از آنان را برای حفاظت از مرزهای غربی در آنجا باقی گذاشت

که بیات ها ، بیگدلی و اینانلوهایی که امروزه در منطقه آذربایجان غربی هستند

 از همان شاملوهایی می باشند که برای حراست از مرزهای غربی کشور در آنجا ماندگار شدند

با انتقال پایتخت به قزوین ، زنجانرود و اطرافش(زنجان امروز) به ییلاق مشترک شاملوها

تبدیل شد

امروزه در استان زنجان ایلات بیات ، افشار ، بیگدلی ، خدابنده لو و اینانلو وجود دارد

که دقیقا همان ایلات شاملو در منطقه سوریه هستند زندگی می کنند

اما قشلاق ها به اینصورت تقسیم بندی شد که بیات ها به منطقه

منطقه کزاز و کرهرود ( اراک و غرب اراک امروزی) میرفتند

و دیگر شاملوها یعنی اینانلوها ، بیگدلی و خدابنده لوها برای قشلاق

به نقاط مختلف همدان میرفتند

اکثر جمعیت بیش از حد بیات ها قبل از شاه عباس اول صفوی در اطراف کزاز و کرهرود

(اراک و غرب اراک امروزی)

سکونت داشتند و جمعیت آنها از ده هزار چادر تشکیل میشد(9)

آنطور که فاروق سومر محقق بزرگ تاریخ و فرهنگ ترک در مورد آنها می نویسد :

شاه عباس همچون شاه طهماسب به شاملوها علاقه داشت و برای آنان اعتبار قایل بود(10)

در زمان شاه عباس اول صفوی شاملوها مقام اول را در دستگاه صفوی برخوردار بودند(11)

اسکندر بیگ در تاریخ عالم آرای عباسی برای شاملو ها لفظ طایفه جلیله

را به کار برده است که نشان دهنده جایگاه ارزشمند شاملوها در نزد پادشاهان صفوی است

ایل بیات در این فاصله زمانی( شاه طهماسب صفوی تا شاه عباس اول صفوی)

نقش مهمی برای حفاظت از سلسله صفوی ایفا کردند از جمله می توان به موارد زیر اشاره کرد :

1_ جنگ با شاهزاده شورشی القاص میرزا :

هنگامی که القاص میرزا برادر شورشی شاه طهماسب با حمایت سلیمان قانونی پادشاه عثمانی

از عراق عرب تا قم پیش آمد ایل بیات  به مقابله با القاص میرزا شتافتند.(12) 

2_ دستگیری شاهزاده فراری و تثبیت پادشاهی شاه اسماعیل دوم صفوی

در زمان ایلخانی اویس بیگ بیات :

سلطان مصطفی میرزا پسر شاه طهماسب بودند. سلطان مصطفی میرزا که از دوستداران سلطنت برادر خود سلطان حیدر میرزا بود پس از قتل برادر به دست هواداران اسماعیل میرزا برادر دیگر خود به امیدنجات گریخت . 

حاجی اویس بیگ بیات ایلخان ایل بیات او را بازداشت و پس از ورود شاه اسماعیل دوم (13)

به قزوین او را به حضور شاه رسانید (14)

3_ سرکوب قزلباش های یاغی در زمان شاه محمد خدابنده صفوی و پس گرفتن قزوین :

در سلطانیه زنجان ایل بیات با دوازده هزار جنگجو 

جهت سرکوب قزلباش های یاغی که پایتخت صفویه یعنی 

قزوین را اشغال کرده بودند به لشکر شاه محمدخدابنده صفوی ملحق شدند

و قزلباش های یاغی را سرکوب و قزوین را آزاد کردند

( این زمانی بود که ایل بیات در ییلاق خود در منطقه زنجانرود حضور داشتند)(15)

در اوایل سلطنت شاه عباس اول صفوی (۹۹۵ـ ۱۰۳۷) که حکومت قلمرو علیشکر ـ همدان ـ

به محمد باقر میرزا پسر خردسال شاه عباس تفویض شد اغورلو سلطان بیات ایلخان ایلبیات

از نواحی کزاز و کرهرود(بخشی از اراک امروزی وغرب آن) به نیابت از او به حکومت همدان رفت .  

بروجرد مقر او برای اداره همدان ، کزاز و کرهرود و بروجرد بود .

بعد از فوت اغورلوسلطان بیات کلیه مناصب موروثی اغورلو سلطان را شاه عباس به برادر او شاهقلی سلطان بیات تفویض کرد.(16)

به این ترتیب ایلخانی ایل بیات به شاهقلی سلطان بیات منتقل شد

از این زمان گروهی از بیات برای حفاظت از بروجرد که مقر حکومت ایلخانان بیات بود

مجبور شدند از زندگی کوچ نشینی بین اراک(کزاز و کرهرود)- زنجان(زنجانرود)

دست بکشند و در بروجرد و اطراف آن ساکن شوند

که بیات های ساکن در بروجرد و روستاهای اطراف آن که امروزه در آن مناطق زندگی می کنند

از نسل آنان می باشند

لازم به ذکر است بعدا با تغییر حاکمیت همدان و بروجرد از بیات ها به دیگرحکام غیر بیات

کزاز و کرهرود(اراک امروزی و غرب آن) که محل قشلاق ایل بیات بود

مجددا مرکز ایلخانی ایل بیات شد

بعدا شاه عباس اول صفوی جمعیت های دیگری از ایل بیات را به  جهت حکومت

به نقاط مختلف فرستاد

دلیل اصلی آن این است در زمانی که بعضی از ایلات قزلباش تمرد و سرکشی می کردند

ایل بیات در تمام این دوران ها مطیع و وفادار به سلطنت صفویه بودند

از جمله می توان به موارد زیر اشاره کرد :

فرخ سلطان بیات :

او حاکم  دربند و شابران شیروان (در کشور روسیه فعلی )

در زمان شاه عباس اول صفوی شد و فرماندهی

 بیاتهای اعزامی به آن منطقه را در آن منطقه بر عهده داشته است(17)(18)

دربند امروزه در جنوب روسیه قرار دارد
یارعلی سلطان بیات :

در زمان شاه عباس اول صفوی حاکم در قلعه بایزید شد(19)(20)

امروزه قلعه بایزید به شهر بایزید تبدیل گشته است و در کشور ترکیه قرار دارد
گداعلی سلطان بیات :

در زمان شاه عباس اول صفوی حاکم  منطقه ماکو شد

شاه عباس اول برای تثبیت جایگاه صفویان در منطقه سیصد خانوار از ایل بیات

را از اطراف کزاز و کرهرود(اراک و غرب آن)  به این شهر کوچاند(21)

بدر سلطان بیات :

در زمان شاه عباس اول صفوی حاکم  در منطقه چخورسعد(ایروان در ارمنستان)شد(22)(23)

همچنین با انتقال پایتخت صفویه از قزوین به اصفهان

شاه عباس اول صفوی مجددا بخشی از ایل بیات را از کزاز و کرهرود راهی اصفهان کرد

و جهت حفاظت از شهر اصفهان در شمالغرب اصفهان یعنی مناطق گلپایگان ، چادگان و فریدن

و در جنوب غرب اصفهان یعنی سمیرم(معروف به بیات مستعلی بیگ) اسکان داد

بجز بیات ها جمعیت هایی از از دیگر ایلات شاملو برای حفاظت از شهر اصفهان

به مناطق غربی اصفهان فرستاده شدند از جمله ایل اینانلو و بیگدلی

در کتاب  اصفهان نوشته دکتر لطف الله هنرفر صفحه 56 

به استقرار بیات ها در زمان شاه عباس اول صفوی

در منطقه فریدن و چادگان اشاره شده است

همچنین در مقاله ای  به قلم دکتر فریدون اللهیاری

عضو هیئت علمی گروه تاریخ دانشگاه اصفهان  آمده است :

" ملا جلاالدین محمد ،  منجم و روزنامه نگار دربار شاه عباس اول صفوی

که در اکثر مسافرتهای شاه همراهش بود نوشته است : 

در اواخر رجب ، نواب کلب آستان علی ، به عزم برداشتن

از زاینده رود و دیدن راه آن و آوردن آب ، متوجه سیر رودخانه زنده رود شدند

و قسمت آن مسافت به طوایف قزلباش(بیات و اینانلو) نمودند"(24)

از آنجا که امروزه ایلات اینانلو و بیات در شهرچادگان ساکن هستند

چنین می توان استنباط کرد که در سال 1009 هجری قمری/1601 میلادی

شاه طی سفری در امتداد زاینده رود به سمت سرچشمه و بازدید از آن ،

گروه هایی از بیات و اینانلو را در چادگان اسکان داد(25)

به این ترتیب با انتقال جمعیت هایی از ایل بیات به نقاط دیگر از جمعیت آنان کاسته شد

ولی با این وجود ایل بیات هنوز در آن منطقه جمعیت فراونی داشت

شکل گیری شهر اراک بر روی قشلاق تاریخی ایل بیات(کزاز و کرهرود) :

بنیان شهر اراک به دوره قاجار و پادشاهی فتحعلیشاه قاجار می‌رسد. قصد  فتحعلی شاه  در دست گرفتن کنترل منطقه عراق عجم بود بنابراین قشونی به نام قشون عراق عجم به فرماندهی سپهدار یوسف خان گرجی تشکیل گردید.

فتحعلی شاه به یوسف خان گرجی دستور ایجاد شهر تازه تاسیسی داد که اراک امروزی است

در آن زمان در این ناحیه دوگروه از خوانین باقدرت ساکن بودند، خان‌های فراهان که در بخش فراهان کنونی ساکن بودند

و خان‌های کَزّازو کرهرود که بیات ها بودند بودند. هردو طایفه بعد از مطلع شدن از تصمیم احداث شهر جدید ،

سعی نمودند حکومت مرکزی را قانع کنند که شهر را در منطقه مسکونی آن‌ها بنا نهد که هرکدام به دلایلی توفیق کسب نکردند.

در نهایت یوسف‌خان گرجی تصمیم می‌گیرد که شهر را در محل کنونی که آخرین نقطه قلمرو فراهانی‌ها

و اولین نقطه قلمرو کزاز و کرهرود که قشلاق تاریخی ایل بیات بود بنا نهد تا از بروز اختلاف و درگیری جلوگیری شود(26)

و خاندان ایلخانی بیات در شهر اراک ساکن شدند به این ترتیب با قطع ارتباط

خاندان ایلخانی بیات ها با ایل بیات  به مرور زمان ایل بیات در نقاط

مختلف ییلاق و قشلاق بیات ها همچنین در طول مسیر  یعنی اراک و اطرافش از جمله منطقه شازند، زنجان ،

نیمه شرقی و جنوبی استان همدان و منطقه بیجار در استان کردستان ساکن شدند

(گروهی از بیات ها نیز در اوایل قاجاریه برای اسکان راهی مناطقی مانند خمین و کمره خمین شدند

که  امروزه در روستاهای مختلفی در این مناطق ساکن شدند و تمام ترکهای  مناطق خمین

و  کمره خمین از ایل بیات هستند)

بخشی از شهر زنجان امروزی نیز بر روی ییلاق تاریخی ایل بیات ساخته شده است

خاندان ایلخانی بیات در تاریخ شهر اراک نقش پررنگی داشته و دارند

و ابنیه های مهمی همچون دبیرستان تاریخی صمصامی اراک که از قدیمترین

مدارس ایران است ، بازارچه تاریخی سهام السلطان

و بیمارستان قدس در اراک را تاسیس کردند

به همین جهت خاندان ایلخانی بیات اراک را جزو خاندان های بنیانگذار شهر اراک می دانند

به این ترتیب بر اساس مدارک تاریخی ایلخانان ایل بیات در جغرافیای

اراک- زنجان بر حسب منابع تاریخی آنچنان که در بالا ذکر شد

در عهد صفویه افراد زیر بودند :

حاج اویس بیگ بیات : ایلخان ایل بیات در زمان شاه اسماعیل دوم صفوی

اغورلوسلطان بیات : ایلخان ایل بیات در زمان شاه عباس اول صفوی

شاهقلی سلطان بیات : ایلخان ایل بیات در زمان شاه عباس اول صفوی

از معروفترین افراد خاندان ایلخانی  ایل بیات در دویست سال گذشته می توان

به افراد زیر اشاره کرد :

1_ علینقی خان بیات :

علینقی خان بیات ملقب به نظام لشکر و صمصام الملک یکی از بزرگترین

مالکان در منطقه اراک و از سرداران ناصرالدین شاه قاجار بود

2_ حاج عباسقلی خان بیات ملقب به سهم‌الملک ( ۱۲۳۵ - آذر ۱۳۰۶) نماینده اراک

در سومین دوره مجلس شورای ملی و فرزند علینقی خان بیات بود

3_ مرتضی قلی بیات :

مرتضی‌قلی بیات ملقب به سهام‌السلطان، (زاده ۱۲۶۹ اراک – درگذشته ۱۳۳۷ تهران)

نخست‌وزیر ایران و فرزند حاج عباسقلی خان بیات بود

4_ عزت‌الله خان بیات :

عزت الله خان بیات (۱۲۷۴ یا ۱۲۷۸ - ۱۳۶۸) از خوانین و مالکان اراک

و نماینده مجلس شورای ملی  و فرزند حاج عباسقلی خان بیات بود

5_ مصطفی‌قلی خان صمصام‌الملک بیات :

مصطفی قلی خان بیات (۱۲۶۷ اراک – ۱۳۱۶ آلمان) ازسیاستمداران

و بنیانگذار کشاورزی نوین ایران

و مؤسس دانشکده کشاورزی کرج (که اکنون پردیس کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه تهران خوانده می‌شود) بود.

او برای پیشگیری امراض دامی به تأسیس مؤسسه تحقیقات واکسن و سرم‌سازی رازی

و تربیت گروهی از دامپزشکان همت گماشت وی فرزندحاج عباسقلی خان بیات بود

6_ شیخ نصرت‌الله شیخ‌العراقین

شیخ نصرت الله شیخ العراقین  بیات (زاده ۱۲۶۰ - درگذشته ۱۳۴۳ در تهران)

عالم دینی و نماینده تهران در مجلس شورای ملی بود

فرزند حاج عباسقلی خان بیات بود

لازم به ذکر است که کاخ عزت الله خان بیات در منطقه پنجعلی حصار قرار دارد

در واقع در منطقه بزرگ کزاز و کرهرود واقع شده است که

قشلاق تاریخی ایل بیات بوده است

نوشته محمدرضا احمدی

منابع  :

1_ ایل اینانلو در گذرزمان جلد اول و دوم نوشته  آقای خرم احسانی

2_(نقش ترکان آناطولی در تشکیل و توسعه دولت صفوی/ نوشته فاروق سومر

ترجمه دکتر اشراقی و دکتر امامی/ ص 208)

3_(نقش ترکان آناطولی در تشکیل و توسعه دولت صفوی/ نوشته فاروق سومر

ترجمه دکتر اشراقی و دکتر امامی/ص 59)

4_(اینانچ،2002،ص810_811)(شرف الدین علی یزدی،ج2،ص1034_1039،

1045_1048؛1087)

5_ (John Malcom, History of Persia, London ۱۸۲۹ ج‌۲، ص‌۶۶/

باکیخانف، عباسقلی، گلستان ارم، ج۱، ص۲۲۰، چاپ مهدی کریمی، تهران ۱۳۸۲ش/

محمد حسن اعتمادالسلطنه، ‌مرآت‌البلدان، ج‌۱، ص‌۶۴،

چاپ عبدالحسین نوائی و میرهاشم محدث، تهران ۱۳۶۷ش)

6_ (شیبانی ، 37)(خورموجی ص 3)(قائم مقام ص 403-404)

7_(مقریزی، احمد، السلوک، ج۶، ص118-181-184-219-296-478،
به کوشش عبدالقادر عطا، بیروت، ۱۹۹۷م.)

8_ (پاپلی، 114)

9_ ( نقش ترکان آناطولی در تشکیل و توسعه دولت صفوی نوشته فاروق سومر 

مترجمین دکتر اشراقی و دکتر امامی / ص 230)

10_ ( نقش ترکان آناطولی در تشکیل و توسعه دولت صفوی نوشته فاروق سومر 

مترجمین دکتر اشراقی و دکتر امامی / ص 209)

11_ (نقش ترکان آناطولی در تشکیل و توسعه دولت صفوی

مترجمین دکتر اشراقی و دکتر امامی / ص 214)

12_ ( عالم آرای شاه طهماسب ص ۱۰۹)

13_ (حک : ۹۸۴ـ ۹۸۵) 

14_ (اسکندرمنشی ص ۱۴۳ منجم یزدی ص ۲۹ـ۳۰ حسینی استرآبادی ص ۵۵)

15_ کتاب دون ژوئن  تالیف اروج بیک بیات ، ترجمه مسعود رجب نیا ، انتشارات بنگاه ترجمه و نشر کتاب ،

تهران 1338، ص 232-233)

16_ (اسکندرمنشی ص ۳۵۲ـ۳۵۳ بدلیسی ص ۸۱ـ۸۲ تاریخ قزلباشان همانجا)

17_ (همو ، 3/1812)

18_(اسکندر بیگ ترکمان ص 1088/

نقش ترکان آناطولی در تشکیل و توسعه دولت صفوی نوشته فاروق سومر

ترجمه دکتر اشراقی و دکتر امامی ص 230)

19_(غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، تاریخ حبیب السیر،

چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۶۲ ش)

20_ (اسکندر بیگ ترکمان ص 1086/

نقش ترکان آناطولی در تشکیل و توسعه دولت صفوی نوشته فاروق سومر

ترجمه دکتر اشراقی و دکتر امامی ص 230)

21_(اسکندر بیگ ترکمان ص 1086/

نقش ترکان آناطولی در تشکیل و توسعه دولت صفوی نوشته فاروق سومر

ترجمه دکتر اشراقی و دکتر امامی ص 230)

22_(اسکندر بیگ ترکمان ص 1086/

نقش ترکان آناطولی در تشکیل و توسعه دولت صفوی نوشته فاروق سومر

ترجمه دکتر اشراقی و دکتر امامی ص 230)

23_( کتاب ایل اینانلو در گذر زمان جلد دوم/ص496/خرم احسانی)

24_ (ملاجلال الدین محمد منجم یزدی ، تاریخ عباسی یا روزنامه ملاجلال(تهران : وحید ، 1366) ، ص 201)

25_ (مقاله بررسی یک سند مربوط به شهر چادگان در دوره شاه عباس اول صفوی ،

نوشته دکتر فریدون اللهیاری و نور الله عبداللهی ،

چاپ در فصلنامه گنجینه اسناد 69 ، بهار 1387 ، صفحه 10 /با دخل و تصرف)

26_ علی‌اکبر خاکباز (۱۳۷۱)، «پیشگفتار»، خاندان محسنی اراک

شرح احوال و زندگی مرحوم آیةا... العظمی حاجی آقا محسن عراقی (اراکی)، تهران، ص.17  

27_(اعتمادالسلطنه ۱۳۶۷ ش ج ۲ ص ۱۶۱۵ وکیلی طباطبائی تبریزی ص ۳۸۸ ۴۵۳)