بیات زنجان

بیات زنجان

از حلب تا زنجان (تاریخچه بیات های زنجان)

نگاهی به تاریخچه ایل بیات مستقر در استان زنجان :

از زمان سلجوقیان و سلسله های ترک بعد از آن شاهد مهاجرت

اقوام ترک اوغوز از جمله بیات ها از ترکستان باستانی(شرق رود جیحون) هستیم

ترکان بیات در چند دوره زمانی به تدریج وارد فلات قاره ایران شدند

بخشی از ترکان اوغوز تا سرزمین شام(سوریه و لبنان امروزی) پیشروی کردند

که به شاملوها مشهور شدند

از زمان سلجوقیان به قبایل ترکمانی که در میان حلب وانتب(عینتاب) قشلاق

و در میان سیواس و گرون گمرق ییلاق می کردند ترکمان شام ( شاملو – شاملی) می گفتند

و در میان مردم ترک و منابع ترکی شاملو اطلاق می گردیدند در منابع رسمی مربوط

به دوران عثمانی ، جمعیت های ساکن در میان حلب و انتب(عینتاب) به اسم ترکمان های حلب ،

به قبایل زیادی مانند بیات ، اینانلو ، بیگدلی ، افشار و خدا بنده لو تقسیم شدند

(نقش ترکان آناطولی در تشکیل و توسعه دولت صفوی/ نوشته فاروق سومر

ترجمه دکتر اشراقی و دکتر امامی/ ص 208)

(حلب شهر بزرگی در کشور سوریه امروزی است)

در زمان عثمانی  آنان تابستان را در " اوزون یایلا "(اوزون یایلاق) 

واقع در جنوب سیواس و زمستان را در نواحی بین حلب  و غازی عینتاب میگذراندند

(نقش ترکان آناطولی در تشکیل و توسعه دولت صفوی/ نوشته فاروق سومر

ترجمه دکتر اشراقی و دکتر امامی/ص 59)

در آغاز سدة 9ق‌، بیاتها ، با استفاده‌ از منازعات‌ میان‌ امیران‌ مملوک‌، 

به‌ حملاتی پرداختند 

و از همین‌ رو ، چکیم‌ امیر مملوک‌، تحرک‌ شدیدی‌ را بر ضد آنان‌ سامان‌ داد.

با وجود چندی‌ گریز از معرکه‌، پس‌ از قتل‌ چکیم‌، آنان‌ به‌ موطن‌ خود بازگشتند 

و در کشاکش‌ قدرت‌ میان‌ امیران‌ مملوک‌ به‌ ایفای‌ نقش‌ پرداختند. ‌ (مقریزی‌، 4(1)/86)

مى‌دانیم‌ که‌ در همین‌ زمان هم به‌ حملاتی دیگر روی‌ آوردند 

و از جمله‌ ، حمله‌ای‌ را به‌ ناحیة ماردین‌ ترتیب‌ دادند.

 و منافع‌ قراقویونلوها را تهدید مى‌کردند، 

(ماردین شهری در جنوب شرق کشور ترکیه امروزی است)

(somer, F, Oguzlar (T O rkmenler), P۲۶۴، Ankara, ۱۹۷۲)

در جای دیگر

مقریزی در حوادث سال ۸۰۹ق/۱۴۰۶م نیز از هر دو قبیله اینالو و بیات ترکمان

(شاملوها)در شهر آمِد یاد کرده است

(مقریزی، احمد، السلوک، ج۶، ص118-181-184-219-296-478، به کوشش عبدالقادر عطا، بیروت، ۱۹۹۷م.)

(طهرانی، ابوبکر، دیاربکریه، ج۱، ص۶۰، به کوشش نجاتی لوغال و فاروق سومر، تهران، ۱۳۵۶ش)

(آمد نام قدیمی شهر دیاربکر است ، شهر دیاربکر در جنوب شرق کشور ترکیه امروزی قرار دارد)

(آمد در آن زمان پایتخت سلسله آق قویونلو بود که بعدا پایتخت به تبریز منتقل شد)

 بیات ها در توازن قدرت حکومت های ترک در منطقه تاثیرگذار بودند

و برای مدت طولانی یکی از مهمترین منابع قدرت نظامی

حکومت ترک مملوکیان مصر بودند

(حکومت ترک مملوکیان مصر علاوه بر مصر بخش هایی از منطقه شام(سوریه فعلی)

از جمله منطقه حلب و دمشق را تحت سیطره حکومت خویش داشتند)

تا آنجا که زمانی که بیات ها با مملوکیان دچار مشکل شدند

و به حکومت آق قویونلوها پیوستند

مملوکیان از این کار عصبانی شده و با آغ قویونلوها وارد جنگ گردیدند

و به این ترتیب بیات ها به یکی از مهمترین متحدان آغ قویونلوها تبدیل شدند

" بیات ها که در حدود سال 809 هجری قمری

به اتحادیه آغ قویونلو پیوستند جدایی آنها از ممالک مصر ، زمینه اولین جنگ

بین حکمرانان ترک مملوکی مصری منطقه حلب و دمشق  با 

قرایولوک عثمان بیگ ، سلطان آغ قویونلوها را فراهم ساخت "

( کتاب حکومت ترکمانان قراقویونلو و آق قویونلو در ایران

/ نوشته اسماعیل حسن زاده / انتشارات سمت / صفحه 14)

" با پیوستن بیات ها به قرایولوک عثمان بیگ ، سلطان آغ قویونلو

اولین جنگ بین آغ قویونلوها و ممالک مصری در حوالی ماردین

که به قتل ابراهیم بیگ پسر قرایولوک انجامید ، در گرفت "

(ماردین شهری در جنوب شرق ترکیه امروزی است)

( کتاب حکومت ترکمانان قراقویونلو و آق قویونلو در ایران

/ نوشته اسماعیل حسن زاده / انتشارات سمت / صفحه 34)

( با سقوط ایوبیان مصردر سال 648 هجری قمری غلامان ترک نژاد

با عنوان ممالیک بحری قدرت را به دست گرفتند و 

ضمن متوقف ساختن یورشهای مغولان در سوریه حکومت قدرتمندی را

پایه گذاری کردند که تا سال 875 هجری قمری ادامه یافت 

در سال 875 هجری قمری حکومت مصر و شام به شاخه دیگری از مملوکها

با عنوان ممالیک چراکسه منتقل شد

( کتاب حکومت ترکمانان قراقویونلو و آق قویونلو در ایران

/ نوشته اسماعیل حسن زاده / انتشارات سمت / صفحه 34))

" شاه اسماعیل اول صفوی در سال 907 هجری قمری آذربایجان را فتح کرد

و تبریز تختگاه آغ قویونلوها را متصرف شد و تاسیس دولت صفوی و

پایان حکومت ترکمانان را اعلام نمود 

(سلاطین آغ قویونلو نیز از ترکمانان بودند)

با سقوط سلسله آغ قوینلو بیات ها وارد اراضی آذربایجان شدند

در مطالب بالا به نحوه مهاجرت بیات ها از ترکستان باستانی به غرب رودخانه جیحون

و فلات قاره ایران و از آنجا مهاجرتشان به منطقه حلب در سوریه

و سپس استقرار در دیاربکر و نحوه ورودشان به آذربایجان

و تعاملاتشان با سلسله های ترک سلجوقی ، مملوکیان مصر ، عثمانی ،

قره قویونلو و آغ قوینلو شرح داده شد

(اما گروه هایی از بیاتها ترجیح دادند در سوریه و لبنان برای همیشه

ساکن شوند که نوادگان آنها هنوز در این مناطق زندگی می کنند)

با ورود بیاتها به آذربایجان آنها

تا قبل از شاه عباس اول صفوی در اطراف کزاز و کرهرود

واقع در جنوب شرقی همدان(نزدیک شهر اراک فعلی) یورد بزرگی داشتند

و جمعیت آنها از ده هزار چادر تشکیل میشد

( نقش ترکان آناطولی در تشکیل و توسعه دولت صفوی نوشته فاروق سومر 

مترجمین دکتر اشراقی و دکتر امامی / ص 230)

که جمعیت بسیار زیادی بوده است

اما آنان در کزاز و کرهرود ساکن نبوده بلکه بین زنجانرود(شهر زنجان)

و نزدیکی شهر اراک(کزاز و کرهرود) ییلاق و قشلاق میکردند

هنوز در دوره صفویه بیات ها و دیگر ترکانی که از منطقه شام آمده بودند

را تحت عنوان شاملوها میشناختند

که شامل ایلات ترک بیات ، خدا بنده لو ، بیگدلی ، افشار و اینانلو است

حاجی اویس بیگ بیات ، ایلخان بیات های شاملو در زمان شاه اسماعیل دوم صفوی بود

(سومین شاه صفوی ، بعد از شاه طهماسب صفوی)

(حک : ۹۸۴ـ ۹۸۵) (اسکندرمنشی ص ۱۴۳ منجم یزدی ص ۲۹ـ۳۰ حسینی استرآبادی ص ۵۵).

که خدمتی بزرگ به شاه اسماعیل دوم صفوی در رقابت شاهزادگان صفوی برسر سلطنت

به وی کرد و سلطنت وی را تضمین نمود

بیات ها در زمان شاه عباس اول صفوی هم  ، موقعیت ممتازی داشتند

آنطور که فاروق سومر محقق بزرگ تاریخ و فرهنگ ترک در مورد آنها می نویسد :

شاه عباس همچون شاه طهماسب به شاملوها علاقه داشت و برای آنان اعتبار قایل بود

( نقش ترکان آناطولی در تشکیل و توسعه دولت صفوی نوشته فاروق سومر 

مترجمین دکتر اشراقی و دکتر امامی / ص 209)

در زمان شاه عباس اول صفوی شاملوها مقام اول را در دستگاه صفوی برخوردار بودند

(نقش ترکان آناطولی در تشکیل و توسعه دولت صفوی

مترجمین دکتر اشراقی و دکتر امامی / ص 214)

اسکندر بیگ در تاریخ عالم آرای عباسی برای شاملو ها لفظ طایفه جلیله

را به کار برده است که نشان دهنده جایگاه ارزشمند شاملوها در نزد پادشاهان صفوی است

جالب است که ایلات شاملو حتی بعد از ورود به آذربایجان ، مناسبات دوستانه خود را حفظ نمودند

و بعد از ورود به آذربایجان در نزدیکی یکدیگر استقرار پیدا میکردند

بعد از نافرمانی بعضی طوایف قزلباش(نیروی نظامی صفویه) ،

شاه عباس اول صفوی آنان را به شدت سرکوب کرد

اما بیات ها که در تمام مدت از وفادارن به سلسله صفویه بودند

مورد توجه دو چندان شاه عباس اول صفوی قرار گرفتند

و شاه عباس بیات ها را به مناطق مختلف فرستاد و حکومت این مناطق

را به آنها سپرد که شامل مناطق زیر است :

شهر دربند(در روسیه فعلی) ، شهر بایزید(در کشور ترکیه فعلی)

شهر ماکو ، شهر ایروان (در ارمنستان)

(اسکندر بیگ ترکمان ص 1088/ نقش ترکان آناطولی در تشکیل و توسعه دولت صفوی نوشته فاروق سومر

ترجمه دکتر اشراقی و دکتر امامی ص 230)

همچنین گروهی از بیات ها موظف به اسکان دایم در منطقه اراک شده

تا حاکم صفویه در مناطق غربی کشور باشند که اولین حاکم بیات در

منطقه اراک و غرب کشور در آن زمان ، اوغورلو سلطان بیات است

(اسکندرمنشی ص ۳۵۲ـ۳۵۳ بدلیسی ص ۸۱ـ۸۲ تاریخ قزلباشان همانجا)

همچنین بعد از انتقال پایتخت صفویه یه شهر اصفهان ، تعداد زیادی از بیاتها

برای حفاظت از اصفهان به جنوب ایران منتقل شدند

(تاریخ سرگذشت مسعودی زندگی‌نامه و خاطرات شاهزاده مسعودمیرزا ظل‌السلطان

همراه با سفرنامه فرنگستان، مسعودمیرزا ظل‌السلطان، صفحات ۲۴۵ و ۲۴۶، انتشارات بابک، ۱۳۶۲)

(کتاب اصفهان نوشته دکتر لطف الله هنرفر صفحه 56)

که عمده بیات های منطقه اصفهان و فارس از این گروه از بیاتها هستند

تعداد اندکی از بیات های شاملو  نیز به  ایل قاجار در آذربایجان پیوسته 

و از طوایف اصلی قاجار گشتند

و جزو دوازده طایفه ایل قاجار شدند بزرگان این طایفه از جمله امرای دربار

فتحعلی شاه قاجار بشمار می آمدند"

(شیبانی ، 37)(خورموجی ص 3)(قائم مقام ص 403-404)

به این ترتیب از جمعیت بسیار زیاد بیاتهای عشایر که بین منطقه زنجان و اراک

ییلاق و قشلاق میکردند تا حد زیادی کاسته شد

تا اینکه از دوره قاجار به بعد رفته رفته در منطقه زنجانرود (شهر زنجان)

ساکن شده و زندگی عشایری را ترک کردند

در استان زنجان فعلی از ایلات بیات ، خدابنده لو ، افشار ، بیگدلی

و تعدادی اندکی از اینانلوها حضور دارند

که دقیقا از همان ایلات ترک ، منطقه شام(سوریه و لبنان فعلی) هستند

که از زمان آق قویونلو و صفویه بتدریج وارد آذربایجان شدند

تعدادی از مناطق بیات نشین در استان زنجان شامل موارد زیر است :
1_ در شهر زنجان تعداد زیادی از بیات ها زندگی می نمایند که دارای
نام خانوادگی بیات می باشند
2_ روستای سردهات بیات جعفر از توابع بخش زنجانرود در شهر زنجان
3_ روستای باغلوجه بیات واقع در دهستان زنجانرود بالا
4_ روستای آغ بولاق
5_ روستای قزل تپه بیات واقع در دهستان زنجانرود بالا
6_ روستاهای قره آغاج ، قره کول  و اندآباد سفلی واقع در بخش زنجانرود
7_ منطقه خدابنده : تعدادی از بیاتها در این منطقه زندگی می کنند
بطور مثال در روستاهای حسین آباد و آلنچه(آلنجه) در نزدیکی قیدار

8_ روستای پالتلو از بخش قره پشتلو

نوشته محمد احمدی بیات