بیات آغ اولی

بیات آغ اولی

 

آغ اولی صفتی عمومی است که برای ترکان بیاتی که در زمان سلسله های ترکمان

قاراقویونلو ، آغ قویونلو و اوایل سلسله صفویه از قلمرو امپراطوری عثمانی

وارد ایران شدند به کار می رود

فاروق سومر محقق تاریخ و فرهنگ ترکها می نویسد که

آغ بیات ها شاخه ای از ترکمان های حلب می باشند که به احتمال زیاد

در زمان آغ قویونلو به ایران مهاجرت کرده اند

جهت تشخیص طایفه قرا بیات از این گروه از بیات ها که هر دو عموزاده

و از قوم ترک بیات هستند و فقط در زمانهای متفاوت در ایران سکنی گزیدند

به قبیله اخیر الذکر " اوز بیات(بیات مطلق) " و یا " آغ بیات(بیات سفید)" می گفتند(1)

البته مهاجرت گروه هایی از بیات ها از قلمرو عثمانی به ایران در قبل از

ایجاد سلسله آغ قویونلو ها یعنی در زمان سلسله قارا قویونلوها

اثبات شده است

اوزون حسن آغ قویون لو در نامه ای به 

شاهزاده بایزید در سال 1470م/874 قمری می نویسد :

" بیات ها و اوغوزهای ساکن حدود تالن به دولت ، پناه آورده و نجات یافتند "

تالن(تالین) منطقه ای در کشور ارمنستان امروز است

این گروه از بیات ها در زمان قارا قویونلوها وارد ایران شده

و متحد با قارا قویونلوها بودند(2)

همچنین گفته شده که جمعی از آنان (که بیاضی و بیات خوانده شده‌اند) در

قراچه‌داغ (ارسباران) می‌زیستند و در 861ق/1457م در جنگ میان قراقویونلوها و

آق‌قویونلوها شرکت داشتند(3)

پس ترکان بیات  از قلمرو عثمانی در دو مرحله در بازه زمانی

سلسله قارا قویونلو تا صفویه وارد ایران شدند

اولین گروه در زمان حکومت قارا قویونلو و ساکن در ارمنستان گردیند

دومین گروه در زمان آغ قویونلو و ابتدای سلسله صفویه

اکثریت جمعیت بیات ها در قبل از شاه عباس اول صفوی

در اطراف کزاز و کره رود واقع در جنوب شرقی همدان سکونت داشتند

و جمعیت آنان از ده هزار چادر تشکیل می شد شاه عباس بیات ها را پراکنده ساخت(4)

پس اکثر بیات های منطقه آذربایجان و قفقاز به بیات آغ اولی مشهور هستند

و بیات های آغ اولی یا همان آغ بیات ها بیات هایی هستند که از مناطق تحت تسلط

سلسله عثمانی وارد ایران شدند

بیات های آغ اولی از دو شاخه قوم ترک بیات

 یعنی روملو بیات( بیات های منطقه آناطولی - ترکیه)

و شاملو بیات(بیات های منطقه شام - سوریه) تشکیل شده اند

در ادامه به بررسی طایفه ای از بیات ها خواهیم پرداخت که هنوز بعد از چند قرن

صفت آغ یا آغ اولی را بر اسم خود دارد این گروه از بیات ها که جمعیت اندکی دارند

در منطقه فارس در ایران و در شهر شیراز زندگی می کنند

این طایفه از بیات ها در زمان عادلشاه افشار به ریاست صالح خان بیات

که به منصب بیگلر بیگی(استاندار منطقه فارس) برگزیده شده بود

از منطقه خراسان رهسپار شیراز شدند صالح خان پیش از آن از سرداران بزرگ

نادرشاه افشار بود(رجوع شود به فارسنامه ناصری)

(مرعشی صفوی ص 121 / کلانتر ص 48 / فسایی ج 1 ص 583-596)

طایفه بیات آغ اولی در بافت قدیم شیراز در نزدیکی حرم حضرت شاهچراغ(ع)

سکنی گزیده  و محله ای به نام بیات تشکیل دادند

که هنوز نام آن محله  به محله بیات مشهور است

و تا چند دهه قبل هنوز در این محله نوادگانشان ساکن بودند

و چند خانه تاریخی از آن ها در فهرست میراث ملی ثبت شده است 

تعدادی از آن ها نیز در محله لب آب شیراز ساکن گردیدند

نام اصلی این طایفه بیات آغ اولی ( خانه سفیدی) می باشد

اما به دلیل چندین قرن سکونت در شیراز به "بیات شیراز"

و به دلیل خدمت تعدادی از افراد این طایفه در دربار حکومت

زند به "بیات زند" هم مشهور می باشند و گروهی از آنان

در هنر موسیقی هم تبحر داشتند لازم به گفتن است که

 آواز بیات ترک که به بیات شیراز هم معروف است

از نو آوری های این طایفه در دنیای موسیقی می باشد

بیشتر آنان در گذشته به خرید و فروش اسب می پرداخته اند

اما گروهی از آنان نیز به موسیقی مشغول بودند و در دربار

کریمخان زند به اجرای موسیقی می پرداخته اند

امروزه طایفه بیات آغ اولی علاوه بر سکونت در محله بیات شیراز

 همچنین در محله لب آب در شهر شیراز نیز ساکن هستند

از کارهای عمرانی که صالح خان در شیراز انجام داد ایجاد دیوار دفاعی

در اطراف شهر شیراز بود

در پایان گفتن این نکته بسیار ضروری می باشد که در بعضی منابع

مربوط به ایلات ترک به گروهی از بیات ها اشاره شده است که به 

آغ بیات مشهور هستند در این مورد دیده شده که 

اشتباهی صورت گرفته است

 توجه نکرده اند که کلمه آغ بیات در واقع خلاصه عبارت

" بیات آغ اولی " می باشد و بجای مختصر نویسی بهتر بود

این عبارت را کامل می نوشته اند

در واقع عبارت " بیات آغ اولی " در کنار  عبارت " بیات قارا اولی "

معنا پیدا می کند

همانطور که قبلا توضیح داده ام در زمانی که نادرشاه افشار

نایب السلطنه شاه طهماسب دوم صفوی بود و عملا بجای

او حکومت را اداره می کرد و هنوز اعلام پادشاهی نکرده بود

در لشکرکشی که به شمال عراق داشت جمعیت زیادی

از ترکان بیات را که در شمال عراق ساکن شده بودند

از آنجا کوچ می دهد( هنوز هم در شمال عراق

جمعیت زیادی از ترکان بیات زندگی می کنند 

در کشور عراق به ترکها ، ترکمان گفته می شود )

و تعدادی را در ساوه ( استان مرکزی) ، 

ساوجبلاغ و اطراف تهران و تعدادی را

در منطقه سرولایت نیشابور اسکان می دهد

این گروه از بیات ها به " بیات قارا اولی " مشهور شدند 

و این جابجایی ، بزرگترین کوچ در میان ایلات ترک بود 

که به فرمان نادرشاه افشار در آن دوره زمانی صورت گرفت

از آنجایی که بعضی از این مناطق قبل از آمدن

بیات های قارا اولی دارای جمعیت های دیگری از

ترکان بیات بودند مانند بیات های کزاز و کرهرود

( اراک) که در زمان شاه عباس اول صفوی حضور آنها

در آنجا ثبت شده است و نسبت به بیات های ساوه

که توسط نادرشاه افشار در آنجا اسکان داده شدند

قدیمیتر هستند

و همچنین هر دو گروه این بیات ها در نزدیکی هم قرار داشتند

برای اینکه دیگر ایلات ترک در شناخت آنها دچار اشتباه

نگردند به بیات های قدیمیتر مستقر شده در آن مکان ها

" بیات آغ اولی " می گفتند

به همین دلیل است که تا قبل از ثبت عبارت 

" بیات قارا اولی " ما در هیچ منبع تاریخی عبارت

" بیات آغ اولی " را مشاهده نمی کنیم 

ولی علت این نامگذاری در مورد این طایفه متفاوت می باشد

چون قبل از آن ها بیات های قارا اولی از منطقه خراسان در زمان 

نادرشاه افشار به اطراف شیراز منتقل گردیده بودند و این طایفه نیز

بعدا در زمان عادلشاه افشار از منطقه خراسان رهسپار شیراز گردیدند

برای این که با هم اشتباه گرفته نشوند توسط ترکان به

بیات آغ اولی معروف شدند

و این احتمال هم وجود دارد که بیات های آغ اولی

در اصل از بیات های قارا اولی باشند که به منطقه خراسان

منتقل شده بودند 

در کتاب تاریخ بیات نوشته نادر بیات به تفصیل

در مورد آنان توضیح داده شده است

منابع :

1-

(نقش ترکان آناطولی در تشکیل و توسعه دولت صفوی نوشته فاروق سومر

 ترجمه دکتر اشراقی و دکتر امامی/ص 230)

(اوغوزها ص 222-237)

2-
Woods J.E. The Aqquyunlu clan, Confederation, empire -Chicago,
1976, p. 39-40

 3-
(همو، 263، 265، 273؛ سومر، اغوزلار، 225)

4-

(نقش ترکان آناطولی در تشکیل و توسعه دولت صفوی نوشته فاروق سومر

 ترجمه دکتر اشراقی و دکتر امامی/ص 230)